Μύθοι και αλήθειες για την επάνοδο των λύκων κοντά στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες – και μάλιστα στην Αττική… Τι σηματοδοτούν οι επιθέσεις, ποιος είναι ο επιστημονικός τρόπος αντιμετώπισης
Πόσοι είναι πραγματικά οι λύκοι που επανήλθαν στους ελάχιστους οικοτόπους της Αττικής; Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος για τον άνθρωπο ή μπορούμε και πρέπει να μάθουμε να συμβιώνουμε μαζί τους;
Το Newsbomb αναζήτησε απαντήσεις από τον πλέον αρμόδιο στη χώρα μας, τον Γιώργο Ηλιόπουλο, Δρα Βιολογίας και επιστημονικό υπεύθυνο για τον λύκο στην περιβαλλοντική οργάνωση «Καλλιστώ», που μελετά το φαινόμενο εδώ και πολλά χρόνια.
Ο ίδιος, αφού χαρακτηρίζει ως «ευρωπαϊκή επιτυχία» την επανεμφάνιση του λύκου στην Πάρνηθα, υπογραμμίζει ότι «ο φόβος και η δαιμονοποίηση της άγριας ζωής δεν συνάδει με μια σύγχρονη ευρωπαϊκή αντίληψη για τη φύση και την άγρια ζωή», αφού «οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν πλέον την γνώση και τα εργαλεία για να προστατέψουν την άγρια ζωή».
Στη χώρα μας, οι λύκοι πλέον έχουν ξεπεράσει τα 2.000 άτομα, ενώ απαιτείται ο συνδυασμός μεθόδων προκειμένου να περιοριστούν οι επιθέσεις τους σε κτηνοτροφικές μονάδες.
Ο ειδικός εξηγεί πώς θα γίνει αυτό και τι να κάνουμε σε περίπτωση μιας… αναπάντεχης συνάντησης, ενώ επιβεβαιώνει ότι πράγματι εντοπίστηκε ένα υβρίδιο λύκου-σκύλου πρώτης γενιάς στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης.
Διαβάστε τη συνέντευξη:
Newsbomb: Ο λύκος επανεμφανίστηκε στην Πάρνηθα μόλις την τελευταία δεκαετία. Πώς εξηγείται το φαινόμενο;
Γιώργος Ηλιόπουλος: Η επανεμφάνιση του λύκου στον Εθνικό Δρυμό της Πάρνηθας επιβεβαιώθηκε το 2014, μετά την τοποθέτηση ειδικών καμερών και την καταγραφή τους από την Περιβαλλοντική Οργάνωση “Καλλιστώ”. Η επανεμφάνιση του είδους θεωρείται φυσικό επακόλουθο της σταδιακής διαδικασίας ανάκαμψης του πληθυσμού του λύκου στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, ως αποτέλεσμα του καθεστώτος προστασίας, μετά από δεκαετίες ανηλεούς κυνηγιού του λύκου από τον άνθρωπο.
Η επανεμφάνιση του κορυφαίου θηρευτή πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια επιτυχία για την ευρωπαϊκή πολιτική αλλά κυρίως για την πορεία των ορεινών μας οικοσυστημάτων. Σε σχέση με τους λόγους για τους οποίους ο λύκος επέστρεψε και παραμένει μέχρι και σήμερα στην Πάρνηθα, αυτοί έχουν να κάνουν με την πληθώρα διαθέσιμων τροφικών πηγών που εντοπίζονται στην περιοχή, όπως το κόκκινο ελάφι, το αγριογούρουνο, μεγάλος αριθμός αδέσποτων, παράνομες χωματερές με νεκρά κτηνοτροφικά ζώα και ζωικά υπολείμματα, λανθασμένη διαχείριση των απορριμμάτων κ.α.
-Ποιος είναι σήμερα ο εκτιμώμενος αριθμός λύκων στην Αττική; Πρόκειται για σταθερό ή αυξανόμενο πληθυσμό;
Η Περιβαλλοντική Οργάνωση “Καλλιστώ” συμμετέχει ως εταίρος στο ευρωπαϊκό έργο LIFE Wild Wolf, το οποίο επικεντρώνεται στην ενδυνάμωση της επιχειρησιακής ικανότητας των αρμόδιων αρχών στην διαχείριση και στη μείωση των συγκρούσεων ανθρώπου-λύκου, χρησιμοποιώντας επιστημονικές γνώσεις και καλές πρακτικές. Στην Ελλάδα, η περιοχή του έργου είναι η προστατευόμενη περιοχή της Πάρνηθας. Εταίροι στο έργο από ελληνικής πλευράς είναι η «Καλλιστώ» και ο «Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ)» με κομβική την συμβολή της Μονάδας Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Πάρνηθας, Σχοινιά και Προστατευόμενων Περιοχών Σαρωνικού Κόλπου.
Στο πλαίσιο της έρευνας που πραγματοποιείται στην Πάρνηθα τοποθετούνται κάμερες καταγραφής του πληθυσμού του λύκου και του ελαφιού στην περιοχή. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις μας που βασίζονται στην γενετική ανάλυση DNA που συλλέγονται από περιττώματα λύκων και σε συνεργασία με το εργαστήριο γενετικής του τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ στη προστατευόμενη περιοχή της Πάρνηθας ο πληθυσμός εκτιμάται περί τους 60 λύκους. Ωστόσο αυτός ο αριθμός μπορεί να αυξομειώνεται σε ετήσια βάση, λόγω μεταβολών στην διαθεσιμότητα τροφής, στην διασπορά λύκων εκτός της περιοχής, σε ασθένειες και, σε εισροή νέων ατόμων από γειτονικές περιοχές.
-Αυτή η επανεμφάνιση σηματοδοτεί την οικολογική ισορροπία ή τον… αρχέγονο φόβο που επιστρέφει;
Όπως ανέφερα και νωρίτερα, η επανεμφάνιση του λύκου στην Πάρνηθα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια επιτυχία για την ευρωπαϊκή πολιτική αλλά κυρίως για την πορεία των ορεινών μας οικοσυστημάτων. Ο φόβος και η δαιμονοποίηση της άγριας ζωής δεν συνάδει με μια σύγχρονη ευρωπαϊκή αντίληψη για τη φύση και την άγρια ζωή. Οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν πλέον την γνώση και τα εργαλεία για να προστατέψουν την άγρια ζωή, χωρίς να επηρεάζονται αρνητικά τα οικοσυστήματά της.
-Παρατηρείται ότι ο λύκος πλέον προσεγγίζει χώρους ανθρώπινης δραστηριότητας. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Οι λόγοι για τους οποίους είδη της άγριας ζωής, όπως ο λύκος, προσεγγίζουν όλο και περισσότερο ανθρώπινες εγκαταστάσεις ή περιαστικές περιοχές είναι σύνθετοι και διαφέρουν ανά περιοχή. Εδώ και δεκαετίες καταγράφεται συστηματικά η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η συγκέντρωση της ανθρώπινης δραστηριότητας σε λίγα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Αττική. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου σχετίζεται με αλλαγές στην διαθεσιμότητα τροφής για την άγρια ζωή (π.χ μείωση της εκτατικής κτηνοτροφίας). Επίσης η ανάκαμψη των πληθυσμών του λύκου αυξάνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των αγελών λύκου όπου κάποιες από αυτές αναζητούν ζωτικό χώρο κοντά σε περιαστικές περιοχές, εφόσον υπάρχει διαθέσιμη τροφή. Η επέκταση επίσης του αστικού ιστού ακόμα και μέσα σε δασικές περιοχές μας φέρνει εκ των πραγμάτων ακόμα πιο κοντά και σε είδη της άγριας ζωής.
Η πρόσφατη συζήτηση για την παρουσία λύκων στην Ιπποκράτειο Πολιτεία είναι χαρακτηριστική, καθώς πρόκειται για τον πιο ορεινό οικισμό της Αττικής, σε υψόμετρο 600 μέτρων, στην ουσία μέσα στο δάσος της Πάρνηθας. Σημαντική είναι επίσης η συνεισφορά στο φαινόμενο των διαθέσιμων για το λύκο τροφικών πηγών που συνήθως υπάρχουν όπου ζει ο άνθρωπος. Κτηνοτροφικές μονάδες, παράνομες χωματερές, ξεχειλισμενοι κάδοι σκουπιδιών, αδέσποτα και οικόσιτα ζώα, είναι πόλοι έλξης ειδών της άγριας ζωής όπως του λύκου.
-Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος για την ασφάλεια των ανθρώπων, κατοίκων αλλά και περιηγητών; Τι πρέπει να κάνουν σε περίπτωση συνάντησης με τους λύκους;
Ο λύκος έχει έναν φυσικό φόβο για τον άνθρωπο λόγω της μακραίωνης δίωξής του από τον άνθρωπο, και στόχος μας είναι να τον διατηρεί ώστε να τον αποφεύγει όσο το δυνατόν. Γι αυτό και οι περισσότερες προσεγγίσεις λύκων κοντά σε κατοικημένες περιοχές γίνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας, όταν δηλαδή η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι μειωμένη. Οι απρόκλητες επιθέσεις λύκων σε ανθρώπους είναι υπαρκτό αλλά πολύ σπάνιο φαινόμενο στις ανεπτυγμένες χώρες του 20ού και 21ου αιώνα. Στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, όπου ζουν πάνω από 62.000 λύκοι κοντά σε περιοχές με εκατομμύρια κατοίκους, οι επιθέσεις λύκων που καταλήγουν σε τραυματισμό ή θάνατο είναι ελάχιστες.
Το πρόσφατο περιστατικό με επίθεση λύκου σε μικρό παιδί στην περιοχή της Χαλκιδικής αποτελεί εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο και οφείλεται ξεκάθαρα στην πληθώρα ανθρωπογενών πηγών τροφής στην περιοχή κατά την διάρκεια του καλοκαιριού λόγω του υπερτουρισμού. Στην περίπτωση αυτή η αρμόδια Διεύθυνση Δασών έχει εγκρίνει μετά από εισήγηση της “Καλλιστώ” και με βάση το πρωτόκολλο ενεργειών του προγράμματος LIFE Wild Wolf την πραγματοποίηση επιχείρησης για την σύλληψη και απομάκρυνση του, διαδικασία η οποία είναι σε εξέλιξη από την “Καλλιστώ”. Στις πλείστες των περιπτώσεων η εξοικειωμένη ή τολμηρή συμπεριφορά των λύκων συνδέεται με λανθασμένη ανθρώπινη συμπεριφορά όπως ή ακούσια ή εκούσια παροχή τροφής, η παρουσία πτωμάτων, μη σωστα διαχειριζόμενων απορριμάτων, η παρουσία αδέσποτων ζώων κ.ο.κ
Σε περιπτώσεις συνάντησης με λύκους δεν θα πρέπει να φοβηθούμε ή να τρέξουμε. Οι λύκοι είναι ως επί το πλείστο επιφυλακτικά ζώα που φοβούνται τον άνθρωπο, αλλά μπορεί να επιδείξουν περιέργεια και να παρατηρούν τους ανθρώπους. Αν είναι σε μεγάλη απόσταση δεν τα ενοχλούμε. Σε περίπτωση συνάντησης με λύκους σε κοντινή απόσταση (< 20-30μ) κα ιδιαίτερα αν αυτοί μας προσεγγίσουν δεν παρατηρούμε παθητικά τα ζώα. Δεν τα πλησιάζουμε περαιτέρω για να βγάλουμε φωτογραφίες. Κρατάμε πάντα οπτική επαφή και δεν τρέχουμε.
Επιδεικνύουμε επιθετική συμπεριφορά, κάνοντας δυνατό θόρυβο με οποιοδήποτε μέσο και τρόπο, κουνώντας αντικείμενα για να φανούμε απειλητικοί και μεγαλύτεροι σε μέγεθος. Η συμπεριφορά αυτή μεταφέρει στους λύκους το μήνυμα ότι δεν είναι αποδεκτή η προσέγγιση ανθρώπων σε κοντινές αποστάσεις και διατηρεί τον φόβο προς αυτούς.
Επιπλέον πρέπει να τονίσουμε πως όταν βρισκόμαστε σε ένα δάσος ή σε μια περιοχή της υπαίθρου που δεν γνωρίζουμε καλά ακόμα και αν αυτή είναι κοντά σε πόλη, πρέπει τα κατοικίδια μας να είναι δεμένα με λουρί και υπό σταθερή επιτήρηση, ενώ όταν βρισκόμαστε εντός ενός Εθνικού Πάρκου, όπως αυτού της Πάρνηθας, τότε απαγορεύεται από τον νόμο η παρουσία του σκύλου μας. Οι σκύλοι αποτελούν ισχυρούς προσελκυστές ενώ η παρουσία τους έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις για την άγρια πανίδα.
-Ποιο ρόλο παίζει η αυξημένη παρουσία αγριογούρουνων και άλλων θηραμάτων στην Πάρνηθα και γύρω από την Αθήνα;
Η παρουσία των δύο αυτών ειδών αποτελούν σημαντικά θηράματα του λύκου στην Αττική, και συμβάλλουν στην μόνιμη παρουσία του λύκου. Οι λύκοι μπορεί να ρυθμίσουν του πληθυσμούς τους αποτελεσματικά. Ταυτόχρονα όμως και ως απόκριση στον κίνδυνο θήρευσης ελάφια ή αγριογούρουνα εισέρχονται στον περιαστικό ιστό για να προστατευτούν από την θήρευση προσελκύοντας λύκους σε περιαστικές περιοχές.
-Ευσταθούν οι πληροφορίες περί του εντοπισμού του πρώτου υβρίδιου λύκου-σκύλου;
Το εργαστήριο γενετικής του Τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. σε συνεργασία με την Περιβαλλοντική Οργάνωση «Καλλιστώ» στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE Wild Wolf και το Ερευνητικό Ινστιτούτο Senckenberg της Γερμανίας στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος Biodiversa Wolfness έχουν ως στόχο να εκτιμήσουν το ποσοστό υβριδισμού λύκου-σκύλου στην Ελλάδα, χρησιμοποιώντας εξειδικευμένες γενετικές μεθόδους. Η ανάλυση 50 δειγμάτων κυρίως από τη βόρεια Ελλάδα έχει ήδη ολοκληρωθεί από το εργαστήριο του Τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ ενώ έχει υποστηριχθεί και από τη “Συμμαχία για την άγρια ζωή” στην οποία συμμετέχει και η “Καλλιστώ” υπό τον συντονισμό του WWF Ελλάς.
Σε αυτά τα δείγματα περιλαμβάνεται και ένα υβρίδιο λύκου-σκύλου πρώτης γενιάς που εντοπίστηκε στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Επιπλέον, η ανάλυση 200 δειγμάτων που συλλέχθηκαν με τυχαία δειγματοληψία απ’ όλη την Ελλάδα βρίσκεται σε εξέλιξη από το Ινστιτούτο Senckenberg. Ανάλογη δουλειά έχει γίνει στην περιοχή της Πάρνηθας στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE Wild Wolf από το εργαστήριο του Α.Π.Θ. και την Καλλιστώ. Ο υβριδισμός δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο, το γνωρίζουμε εδώ και αρκετά χρόνια, μπορεί να απειλήσει σοβαρά τον λύκο ως είδος αφού μειώνει την προσαρμοστικότητά του και γι αυτό έχει δοθεί βαρύτητα το τελευταίο διάστημα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο στην διερεύνηση και αντιμετώπιση του φαινομένου.
-Ποια είναι η κατάσταση σε άλλους ορεινούς όγκους και δάση της χώρας; Κατά καιρούς ακούγονται παράπονα από κτηνοτρόφους.
Η επανάκαμψη του είδους του λύκου δεν αφορά φυσικά μόνο την περιοχή της Πάρνηθας, αλλά ολόκληρη τη χώρα. Έχουμε πλέον παρουσία του είδους σε πολλά ορεινά, ημιοριεινά αλλά και αγροτικά οικοσυστήματα, και για αυτό τον λόγο εντείνουμε τις προσπάθειες για αύξηση των προληπτικών μέτρων που μειώνουν την σύγκρουση με την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την Καλλιστώ στο πλαίσιο εποπτείας της κατάστασης διατήρησης των ειδών της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, ο πληθυσμός του λύκου στην Ελλάδα εκτιμάται κατ’ ελάχιστο σε 2.075 άτομα.
Οι ζημιές σε κτηνοτροφικό κεφάλαιο από λύκους στην Ελλάδα αποτελούν ένα υπαρκτό πρόβλημα, δεν είναι όμως κάτι καινούργιο. Οι επιθέσεις είναι πιο συχνές κοντά σε θέσεις αναπαραγωγής της αγέλης, καθότι οι ενεργειακές/τροφικές ανάγκες των λυκόπουλων είναι πολύ μεγάλες, ιδιαίτερα το φθινόπωρο, εποχή που σημειώνονται οι περισσότερες ζημιές στην κτηνοτροφία. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος (πρόληψη) των ζημιών στην κτηνοτροφία δεν υπάρχει μια και μοναδική μέθοδος, αλλά ο συνδυασμός μεθόδων που είναι πιο αποτελεσματικός.
Από τις αποτελεσματικότερες μεθόδους πρόληψης των ζημιών από το λύκο και τα άλλα σαρκοφάγα θηλαστικά, όπως η αρκούδα, είναι η χρήση των σκύλων φύλαξης κοπαδιών, με κατάλληλη εκπαίδευση και σωστή διατροφή. Η επιτήρηση του κοπαδιού μειώνει επίσης σημαντικά τις απώλειες καθώς και η αποφυγή δύσβατων περιοχών κατά τη διάρκεια της βόσκησης. Δυστυχώς όμως, οι ικανότατες ελληνικές φυλές ποιμενικών σκύλων τείνουν να εκλείψουν στη χώρα μας.
Σπανιότερα, λύκοι μπορούν να εισέλθουν μέσα στα μαντριά και να προκαλέσουν ζημιές στο κοπάδι, οι οποίες στις περιπτώσεις αυτές είναι σημαντικές. Η βελτίωση της περίφραξης και της ποιότητας κατασκευής μιας στάνης, η τοποθέτηση πιστοποιημένης ηλεκτροφόρας περίφραξης, σε συνδυασμό με την παρουσία ποιμενικών σκύλων μειώνει δραστικά αυτές τις απώλειες.
Πάνω απ’ όλα, όμως, σημαντικό είναι να υπάρχει κοντά στο κοπάδι επιτήρηση από βοσκό, πράγμα που καθίσταται όλο πιο δύσκολο στη σύγχρονη εποχή, για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους. Η Πολιτεία οφείλει να βρει τρόπους να υποστηρίξει την εκτατική κτηνοτροφία και να ενισχύσει οικονομικά και θεσμικά τη συνέχισή της και στο μέλλον εφόσον ενδιαφέρεται στην πραγματικότητα για την επιβίωση των λιγοστών πλέον κτηνοτρόφων.
-Ποια θα πρέπει να είναι η αντίδραση των αρχών και ποιες δράσεις αναλαμβάνει η Καλλιστώ για την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπου και λύκου;
Η Περιβαλλοντική Οργάνωση “Καλλιστώ”, μεταξύ άλλων και στο πλαίσιο της συμμετοχής της στο ευρωπαϊκό έργο Life Wild Wolf, συμμετέχει στην δημιουργία ενός διεθνούς πρωτοκόλλου, το οποίο περιλαμβάνει διαβάθμιση ανά περιστατικό εμφάνισης και αλληλεπίδρασης ενός ή περισσότερων λύκων κοντά σε ανθρώπινη δραστηριότητα, ώστε να αξιολογείται η σημασία του κάθε περιστατικού. Για να μπορέσουν τα πρωτόκολλα να εφαρμοστούν με συνέπεια και συνέχεια είναι αναγκαίο να ενισχυθούν με προσωπικό και να εκπαιδευτούν κατάλληλα οι Δασικές Υπηρεσίες των περιοχών όπου καταγράφεται παρουσία ειδών της άγριας πανίδας, όπως λύκου ή αρκούδας καθώς και το προσωπικό του ΟΦΥΠΕΚΑ στις Μονάδες Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών.
Η επάνοδος του λύκου σε πολλές περιοχές της χώρας απαιτεί τη σύνταξη και εφαρμογή Εθνικού Σχεδίου Δράσης για το είδος, που θα εστιάζει στην ενημέρωση των κατοίκων, την διάδοση και εφαρμογή μέτρων πρόληψης ζημιών, την αντιμετώπιση της εξοικείωσης λύκων με τον άνθρωπο και, με την διαχείριση περιστατικών ανεπιθύμητης αλληλεπίδρασης ανθρώπου-λύκου, μέσω κατάλληλων, επαρκώς στελεχωμένων δομών (όπως οι Ομάδες Άμεσης Επέμβασης).
Παράλληλα, σε συνεργασία με την Δασική Υπηρεσία, τις Μονάδες Διαχείρισης του ΟΦΥΠΕΚΑ, τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τους κατοίκους της κάθε περιοχής, δημιουργούμε πεδία συζήτησης και ενημέρωσης, μέσα από την λειτουργία τοπικών θεσμών διαβούλευσης και διαλόγου και ενημερωτικών εκδηλώσεων.
Υποστηρίζουμε τις προσπάθειες διατήρησης, συμμετέχουμε σε τοπικές πρωτοβουλίες και δράσεις με στόχο την προστασία των λύκων και του φυσικού τους περιβάλλοντος. Υποστηρίζουμε πολιτικές και πρακτικές που δίνουν προτεραιότητα στη συνύπαρξη και τη βιώσιμη διαχείριση της άγριας ζωής.
Η βιώσιμη συνύπαρξη ανθρώπου και λύκου παραμένει μέχρι και σήμερα πρόκληση και ζητούμενο. Στη διαδικασία αυτή ίσως μπορέσουμε εμείς οι άνθρωποι να μιμηθούμε το ζώο αυτό, στην πιο ξεχωριστή και θαυμαστή από όλες τις ιδιότητες και ικανότητες του, αυτή της κοινωνικής οργάνωσης και αλληλεγγύης για την επιβίωση σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει.