Η «πορεία προς το μέτωπο», το απόσπασμα του «Άξιον Εστί» που αποτελεί ποιητική ωδή στον ελληνικό αγώνα, την αντοχή και την πίστη ενός ολόκληρου έθνους – Η καθηλωτική απαγγελία του Μάνου Κατράκη
Το απόσπασμα «Η πορεία προς το μέτωπο» είναι ένα από τα διασημότερα μέρη του έπους «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη, το οποίο εκδόθηκε το 1959.
Πρόκειται για ένα γράμμα για τις κακουχίες του πολέμου, αλλά και μία ωδή στην αντίσταση. Ο Ελύτης συνδυάζει την προσωπική εμπειρία –καθώς βρέθηκε στην «πρώτη γραμμή» του μετώπου, ως ανθυπολοχαγός– με την ιστορική πραγματικότητα, δίνοντας έμφαση στη θυσία, τη γενναιότητα και την πίστη για ελευθερία.
Ακούστε τη συγκλονιστική απαγγελία του Μάνου Κατράκη:
Ο Οδυσσέας Ελύτης πολέμησε στο αλβανικό έπος του ’40. Προσβλήθηκε από τύφο και τελικά διασώθηκε «από θαύμα», όπως ανέφερε σε συνέντευξη στο φοιτητικό περιοδικό «Πανσπουδαστική», το 1965.
Την 28η Οκτωβρίου 1940, ο Ελύτης επιστρατεύτηκε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού στην Υπηρεσία του Στρατηγείου του Α’ Σώματος Στρατού.
Τον Νοέμβριο, το Στρατηγείο μετακινείται στην Καλαμπάκα και το Μέτσοβο. Την 11η Δεκεμβρίου, ο ποιητής μετατίθεται στη ζώνη πυρός. Την επομένη των Χριστουγέννων, προωθείται στη γραμμή Καλλαράτες – Μπολένα. Την 26η Φεβρουαρίου 1941, μεταφέρεται με βαρύ κοιλιακό τύφο στο νοσοκομείο Ιωαννίνων κι έπειτα από περιπετειώδη πορεία, φτάνει στην Αθήνα.
«Προσωπικά εσείς, ως έφεδρος ανθυπολοχαγός, τι κάνατε στον αγώνα;», τον ρωτά ο δημοσιογράφος.
«Τι να έκανα εγώ, ένα χαλασμένο παιδί της Αθήνας. Με κόπο ανυπολόγιστο, κατάφερα να είμαι απλώς συνεπής προς την αποστολή μου. Αλλά είδα στο πρόσωπο των στρατιωτών μου τη λάμψη που είναι ικανός ο Ελληνισμός ν’ αναδύσει όταν πιστεύει στο δίκιο του. Γνώρισα από πολύ κοντά την αψηφισιά του θανάτου, την ακατάβλητη θέληση της ζωής που έγινε τελικά και δική μου.
Στο μέτωπο, αρρώστησα από βαρύτατο τύφο. Τα νερά που πίναμε, όπου βρίσκαμε, ανάμεσα στα πτώματα των μουλαριών, ήταν μολυσμένα. Χωρίς να γνωρίζω τι έχω, χρειάστηκε να κάνω τρία μερόνυχτα με τα πόδια κα με ζώο σε βατόδρομο και να διακομισθώ στο Νοσοκομείο Ιωαννίνων.
Έμεινα εκεί σαράντα μέρες με 40℃ πυρετό, ακίνητος, με πάγο στην κοιλιά. Με είχαν αποφασίσει, αλλά εγώ δεν είχα αποφασίσει τον εαυτό μου. Θυμάμαι, ότι αρνήθηκα να με μεταφέρουν στο μικρό θάλαμο των ετοιμοθανάτων, όπως κάποιο άλλο βράδυ αρνήθηκα πεισματικά να κοινωνήσω και να εξομολογηθώ στον παπά που μου έφεραν, όταν η κρίση της αρρώστιας έφτασε στο κατακόρυφο.
Μόλις άρχιζαν οι βομβαρδισμοί, άνοιγαν το διπλανό μου παράθυρο –μη σπάσουν τα τζάμια και τιναχτούν επάνω μου– και έφευγαν όλοι στα καταφύγια. Πέρασα έτσι όλες τις τρομερές πρώτες μέρες της γερμανικής επιθέσεως.
Κατάμονος, σ’ έναν έρημο θάλαμο και γεμάτος πληγές από την απόλυτη ακινησία. Την ημέρα που κρίθηκε ότι είχα γλυτώσει και άρχισε να υποχωρεί ο πυρετός, ήρθε η διαταγή να εκκενωθεί το Νοσοκομείο. Με έβαλαν όπως – όπως σ’ ένα φορείο, που το έχωσαν σ’ ένα φορτηγό αυτοκίνητο.
Η φάλαγγα από τα Γιάννενα ώς το Αγρίνιο πυροβολήθηκε οχτώ φορές από τα stukas. Οι φαντάροι έτρεχαν στα χωράφια, όμως, εγώ ήταν αδύνατον να σταθώ όρθιος έστω και για μία στιγμή. Τελικά στο Αγρίνιο, με παράτησαν σ’ ένα πεζούλι και έφυγαν. Μία καλή κοπέλα, εθελόντρια νοσοκόμος με άλλη αποστολή, με βοήθησε κα μ’ έσυρε ως το υπόγειο μίας καπναποθήκης, όπου σωριάστηκα κι έμεινα τρεις μέρες (…).
Οι γιατροί στην Αθήνα έτριβαν τα μάτια τους. Σύμφωνα με την επιστήμη, θα έπρεπε με την πρώτη παραμικρή μετακίνηση να πάθω εντερορραγία και να τελειώσω (…) αν “έζησα το θαύμα”, σώθηκα και από ένα θαύμα».
Η συμμετοχή του Ελύτη στον ελληνοϊταλικό πόλεμο τον χειμώνα του 1940 – 1941 διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ποιητική και ιδεολογική του διαμόρφωση και σήμανε την αρχή μίας νέας περιόδου στην πνευματική του πορεία.
Στην Αυτοπροσωπογραφία, ο Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει: «Η Αλβανία, για τη σωματική μου υπόσταση ήταν μία περιπέτεια αβάσταχτη, αλλά για την ψυχική μου όμως ιστορία, μία τομή βαθιά, έγινε αιτία ο πόλεμος να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας, ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Θέλω να πω, τι σημαίνει να μάχεσαι ενταγμένος σε μίαν ομάδα, που έχει ορισμένα ιδανικά, και να μάχεσαι κι εσύ γι’ αυτά».
Ο Ελύτης έγραψε τρία εκτεταμένα ποιήματα με θέμα τον αλβανικό πόλεμο, την άνοιξη του 1941, μόλις επέστρεψε από το μέτωπο.
Τα ποιήματα ήταν η Αλβανιάδα, η Βαρβαρία και το Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας.