Όλα όσα αναφέρει έρευνα από το Πανεπιστήμιο Σαπιέντζα τη Ρώμης – Έχουν εντοπιστεί πολυάριθμοι παράγοντες κινδύνου για την παιδοκτονία, αλλά η προσωπικότητα και η προσκόλληση φαίνονται σχετικά ανεξερεύνητα
«Δεν είσαι γυναίκα εσύ, είσαι θηρίο ανήμερο, πιο άγριο κι από τη Σκύλλα».
λέει ο Ιάσονας στην Μήδεια σε κάποια αποστροφή του λόγου του στην τραγωδία του Ευρυπίδη.
Εσχάτως η επικαιρότητα πλημμύρισε σύγχρονες «Μήδειες», μανάδες που έφεραν στη ζωή παιδιά και εν μια νυκτί επέλεξαν να τα θυσιάσουν στο βωμό της φρίκης. Κάθε μια για τους λόγους της. Αυτούς τους λόγους αδυνατεί να κατανοήσει ο κοινός νους. Αυτούς τους λόγους καλείται να προσεγγίσει – αν όχι να ερμηνεύσει – η επιστήμη.
Από την Ρούλα Πισπιρίγκου μέχρι την τελευταία καθ΄ ομολογίαν δολοφόνο βρεφών Ειρήνη Μουρτζούκου, ενώ είχε μεσολαβήσει και η μητέρα του 3χρονου Άγγελου, η οποία επίσης κρατείται, θα πρέπει να εξεταστεί ενδελεχώς ο λαβύρινθος του μυαλού της κάθε μιας από αυτές τις προσωπικότητες.
Πού εστιάζει ιταλική έρευνα
Στη δομή της προσωπικότητας και στα μοντέλα προσκόλλησης γυναικών, οι οποίες σκοτώνουν τα παιδιά τους εστιάζει μια προ ετών έρευνα, η οποία συνιστά μια τρόπον τινά συστηματική ανασκόπηση της μητρικής παιδοκτονίας.
Επί του θέματος ασχολήθηκαν από το Πανεπιστήμιο Σαπιέντζα τη Ρώμης οι Γκουίντο Μαρία Λατάντσι, (Τμήμα Ανθρώπινης Νευροεπιστήμης, Ιατρική και Οδοντιατρική Σχολή), Λεονάρντο Προβίνι (Τμήμα Δυναμικής και Κλινικής Ψυχολογίας, Σχολή Ιατρικής και Ψυχολογίας), Ρικάρντο Ουίλιαμς (Τμήμα Δυναμικής και Κλινικής Ψυχολογίας, Σχολή Ιατρικής και Ψυχολογίας), Φράνκα Ατσέτι (Τμήμα Ανθρώπινης Νευροεπιστήμης, Ιατρική και Οδοντιατρική Σχολή) και Νικολέτα Τζιατσέτι (Τμήμα Ανθρώπινης Νευροεπιστήμης, Ιατρική και Οδοντιατρική Σχολή).
Σκοπός της εργασίας ήταν να προωθήσει τη γνώση σχετικά με τους προγνωστικούς παράγοντες της μητρικής παιδοκτονίας. Για το λόγο αυτό, πραγματοποιήθηκε από τους συγγραφείς μια συστηματική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με την προσωπικότητα και τα μοντέλα προσκόλλησης γονέων-παιδιών των μητέρων που διέπραξαν αυτό το έγκλημα.
Η παιδοκτονία είναι ένα πολύπλοκο θέμα, που συνεπάγεται ηθικά προβλήματα που περιορίζουν τη δυνατότητα χρήσης ερευνητικών μεθοδολογιών που θεωρούνται αξιόπιστες και έγκυρες στη βιβλιογραφία (π.χ. διαχρονικές μελέτες, τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες δοκιμές).
Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, οι συγγραφείς επισήμαναν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των διαφόρων μελετών.
Υπογραμμίζουν ότι η ικανότητα μιας μητέρας να συντονίζεται με το παιδί της είναι καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση του ιδιαίτερου στυλ προσκόλλησης του ατόμου, το οποίο αποτελεί τη βάση για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας. Τόσο το στυλ προσκόλλησης όσο και η προσωπικότητα της μητέρας είναι κρίσιμοι παράγοντες για τον προσδιορισμό της ποιότητας της σχέσης μεταξύ της μητέρας και του παιδιού. Αυτός ο δεσμός μπορεί να αποτύχει, οδηγώντας στο πιο δραματικό αποτέλεσμα: την παιδοκτονία.
Καταρχήν στην εν λόγω έρευνα οι συγγραφείς – μελετητές αναφέρουν:
Η ικανότητα μιας μητέρας να συντονίζεται με το παιδί της είναι ζωτικής σημασίας για τη διαμόρφωση του στυλ προσκόλλησης και της προσωπικότητας του ατόμου. Και οι δύο διαστάσεις διαμορφώνουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ μητέρας και παιδιού και, ως εκ τούτου, είναι πιθανό να επηρεάζουν τον κίνδυνο παιδοκτονίας. Έχουν εντοπιστεί πολυάριθμοι παράγοντες κινδύνου για την παιδοκτονία, αλλά η προσωπικότητα και η προσκόλληση φαίνονται σχετικά ανεξερεύνητα.
-Σκοπός της μελέτης
Εστιάσαμε στην προσωπικότητα και τις ψυχικές καταστάσεις των μητέρων που διαπράττουν παιδοκτονία σε σχέση με τον συναισθηματικό τους δεσμό, προκειμένου να ρίξουμε νέο φως σε αυτό το φαινόμενο, με στόχο την καλύτερη και έγκαιρη αναγνώριση των μητέρων που διατρέχουν κίνδυνο.
-Μέθοδοι
Πραγματοποιήθηκε συστηματική ανασκόπηση πέντε ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων. Στην αναζήτηση συμπεριλήφθηκαν όλες οι μελέτες σχετικά με την παιδοκτονία, την βρεφοκτονία ή τη νεογνική δολοφονία, ανεξάρτητα από το σχεδιασμό της μελέτης ή τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των δραστών.
-Αποτελέσματα
Δώδεκα πρωτότυπα άρθρα κρίθηκαν κατάλληλα για τη συστηματική ανασκόπηση. Τα δεδομένα κατηγοριοποιήθηκαν σε σχετικά με την προσωπικότητα και τον συναισθηματικό δεσμό και, στη συνέχεια, ανά σχεδιασμό της μελέτης. Μόνο δύο μελέτες πραγματοποίησαν συγκρίσεις με ομάδες ελέγχου και μόνο τρεις ανέφεραν δεδομένα σχετικά με ψυχοδιαγνωστικές/νευροψυχιατρικές εξετάσεις ή ερωτηματολόγια.
Οι διαγνώσεις προσωπικότητας ήταν πολύ ετερογενείς (κυρίως σχετικές με τις ομάδες Β και Γ) και δεν υποστηρίζονταν από στατιστικά σημαντικά στοιχεία. Η προσκόλληση εξετάστηκε μόνο σε μία μελέτη, η οποία έδειξε ότι οι πιο συχνές ψυχικές καταστάσεις σχετικά με την προσκόλληση ήταν η ανεπίλυτη/μη ταξινομήσιμη (U/CC).
-Συμπεράσματα
Παρά τη ζωτική τους σημασία για τον προσδιορισμό των σχέσεων ενός ατόμου, τόσο η προσωπικότητα όσο και η προσκόλληση είναι σχεδόν άγνωστες στη βιβλιογραφία σχετικά με τη μητρική παιδοκτονία. Συνεπώς, συνιστάται να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση σε αυτά τα θέματα, πραγματοποιώντας δομημένες και επικυρωμένες αξιολογήσεις, προκειμένου να προσδιοριστούν καλύτερα οι αιτίες αυτού του δραματικού γεγονότος.
Τρεις διαφορετικοί τύποι φόνων παιδιών
Στη βιβλιογραφία, οι φόνοι παιδιών ταξινομούνται σε τρεις διαφορετικούς τύπους:
η νεογνοκτονία, σύμφωνα με το πρωτοποριακό έργο του Resnick (Resnick, 1970), αναφέρεται στη δολοφονία ενός παιδιού κατά τις πρώτες 24 ώρες της ζωής του, ενώ η βρεφοκτονία χρησιμοποιείται για τη δολοφονία ενός παιδιού κατά το πρώτο έτος της ζωής του και η παιδοκτονία υποδηλώνει τη δολοφονία ενός τέκνου από έναν γονέα, ανεξάρτητα από την ηλικία του θύματος.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εκτιμά ότι το συνολικό ποσοστό των ανθρωποκτονιών παιδιών ηλικίας 0-4 ετών είναι 4,5-5,8 ανά 100.000 παιδιά, ενώ για τα παιδιά ηλικίας 5-14 ετών είναι 2,0-2,1 ανά 100.000.
Γενικά, στις βιομηχανικές χώρες, το συνολικό ποσοστό των ανθρωποκτονιών παιδιών κυμαίνεται μεταξύ 2,4 και 7 ανά 100.000 κατοίκους (Flynn, Shaw, & Abel, 2013; Porter & Gavin, 2010). Αυτό το ευρύ φάσμα των δεδομένων οφείλεται στις μεγάλες ασυνέπειες μεταξύ των διαφόρων χωρών, καθώς οι Ποινικοί Κώδικες ορίζουν αυτά τα εγκλήματα με διαφορετικούς τρόπους.
Για παράδειγμα, ο ιταλικός Ποινικός Κώδικας ορίζει την παιδοκτονία αποκλειστικά ως τον θάνατο του νεογέννητου αμέσως μετά τη γέννηση ή του εμβρύου κατά τη γέννηση από τη μητέρα του. Επομένως, όταν ένα παιδί σκοτώνεται από τον πατέρα ή τη μητέρα του σε άλλες περιπτώσεις από αυτές που ορίζονται ως παιδοκτονία, οι δράστες κατηγορούνται και/ή καταδικάζονται για φόνο (Muscialini, 2010).
Σε άλλες χώρες, ο όρος «βρεφοκτονία» χρησιμοποιείται με ευρύτερη έννοια: για παράδειγμα, στο αγγλικό δίκαιο, η βρεφοκτονία περιγράφεται στον νόμο περί βρεφοκτονίας ως η δολοφονία ενός παιδιού ηλικίας κάτω των 12 μηνών από τη μητέρα του (Craig, 2004).
Νεότερες οι γυναίκες που διαπράττουν νεογνοκτονία
Έρευνες έχουν επισημάνει ότι οι μητέρες που διαπράττουν νεογνοκτονία είναι κατά μέσο όρο νεότερες από άλλες (<25 ετών) και ανύπαντρες (Friedman & Resnick, 2009) και χωρίς ψυχιατρικό ιστορικό (Giacchetti et al., 2019).
Επίσης, έχουν ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και συχνά τις αρνούνται (Dulit, 2000; Miller, 2003). Επιπλέον, συχνά αναφέρονται κοινωνικοοικονομικές δυσκολίες (Haapasalo & Petaja, 1999), καθώς και η απουσία σταθερής σχέσης, αλλά και συγκρούσεις με τον σύντροφο ή άλλα μέλη της οικογένειας (Friedman, Horwitz, & Resnick, 2005).
Οι κλινικές αναφορές περιγράφουν συχνά τη νεογνοκτονία ως μια παρορμητική πράξη μιας μητέρας που αντιλαμβάνεται το παιδί της ως πρόβλημα και, ως εκ τούτου, το εξαλείφει με βάση τη διάσπαση της προσωπικότητας (Spinelli, 2001).
Η βρεφοκτονία και η παιδοκτονία είναι συχνά προμελετημένες
Από την άλλη πλευρά, η βρεφοκτονία και η παιδοκτονία είναι συχνά προμελετημένες. Κατά μέσο όρο, οι μητέρες που δολοφονούν ένα παιδί μετά την πρώτη ημέρα της ζωής του είναι μεγαλύτερες σε ηλικία (>25 ετών).
Επιπλέον, έχουν εντοπιστεί διάφοροι παράγοντες στρες (Friedman et al., 2005). Στην πραγματικότητα, αρκετές μελέτες έχουν επικεντρωθεί στους ψυχοπαθολογικούς και κοινωνικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες κινδύνου που υπογραμμίζουν το αμελές και καταχρηστικό γονικό προφίλ αυτών των μητέρων (Metzler, Merrick, Klevens, Ports, & Ford, 2017; Schofield, Lee, & Merrick, 2013; St-Laurent, Dubois-Comtois, Milot, & Cantinotti, 2019), επισημαίνοντας έτσι τις ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης για ένα παιδί, με αποτέλεσμα τον θάνατό του.
Οι διαταραχές προσωπικότητας
Διάφοροι συγγραφείς υποδηλώνουν ότι οι διαταραχές της προσωπικότητας (PD) μπορεί να αποτελούν παράγοντα ευπάθειας κατά τη μεταγεννητική περίοδο ή κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού, οδηγώντας σε επεισόδια κατάθλιψης που συχνά εντοπίζονται τη στιγμή της δολοφονίας του βρέφους (Aceti, Aveni et al., 2012; Meuti et al., 2014).
Οι νευρωτικές προσωπικότητες μπορούν να αναπτύξουν διαταραχές στη διαχείριση των αγχωτικών γεγονότων (Kendler, Gatz, Gardner, & Pedersen, 2006; Podolska et al., 2010). Οι μηχανισμοί προσαρμογής φαίνεται να διαταράσσονται λόγω συναισθηματικής αστάθειας και γενικευμένης τάσης να βιώνουν αρνητικά συναισθήματα (Komulainen et al., 2014).
Παθολογικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, κυρίως από τις ομάδες Β και Γ, έχουν συνδεθεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης μείζονος κατάθλιψης κατά την περίοδο μετά τον τοκετό (Akman, Uguz, & Kaya, 2007; Bittner, Junge-Hoffmeister, Treichel, Coenen, & Weidner, 2020). Οι γυναίκες που αναπτύσσουν κατάθλιψη είναι λιγότερο πιθανό να παρέχουν επαρκή φροντίδα στα παιδιά τους εάν έχουν συννοσηρότητα με PD (Conroy, Marks, Schacht, Davies, & Moran, 2010).
Η συχνότητα εμφάνισης PD σε δείγματα ατόμων που έχουν διαπράξει παιδοκτονία έχει διερευνηθεί εκτενώς. Η PD έχει αναγνωριστεί ως σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την παιδοκτονία σε σύγκριση με άλλες μεταβλητές, όπως οι κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές μεταβλητές (Friedman et al., 2005).
Οι Lewis και Bunce (Lewis & Bunce, 2003) ανέφεραν υψηλότερη συχνότητα PD (67 %) σε σύγκριση με άλλα ψυχιατρικά σύνδρομα. Μια προηγούμενη μελέτη σε 16 γυναίκες που διέπραξαν νεογνοκτόνο βία διαπίστωσε ότι, μεταξύ των μητέρων που την διέπραξαν για πρώτη φορά, 4/16 (25%) ανέφεραν διάγνωση PD.
Επιπλέον, όλες οι γυναίκες που επανέλαβαν τη δολοφονία διαγνώστηκαν με PD (Klier, Amon, Putkonen, Fernandez Arias, & Weizmann-Henelius, 2019). Επίσης, αυτές οι γυναίκες συχνά δεν έχουν μια σαφή ψυχιατρική διαταραχή, αλλά παρουσιάζουν PD (Putkonen, Weizmann-Henelius, Collander, Santtila, & Eronen, 2007). Οι νέοι γονείς με PD θεωρούνται ότι διατρέχουν κίνδυνο να διαπράξουν παιδοκτονία και, ως εκ τούτου, συνιστάται η προσεκτική παρακολούθησή τους από υπηρεσίες ψυχικής υγείας και άλλες υπηρεσίες υποστήριξης (Flynn et al., 2013).
Η θεωρία της προσκόλλησης
Η θεωρία της προσκόλλησης προσφέρει μια ξεχωριστή προοπτική για τη μελέτη των ορόσημων των εσωτερικών μοντέλων του παιδιού για τον εαυτό του, τους άλλους και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους (Sroufe, Carlson, Levy, & Egeland, 1999).
Η συμπεριφορά προσκόλλησης προάγεται από την πρώιμη αμοιβαία δέσμευση του μωρού και της μητέρας, η οποία πρέπει να συντονιστεί με το παιδί της προκειμένου να του προσφέρει το αίσθημα ότι είναι αγαπητό και σεβαστό (Cicchetti & Cohen, 2006). Το σύστημα προσκόλλησης καθορίζει επίσης τα πρότυπα αντίδρασης στους χωρισμούς, όπως έχει αποδειχθεί διεξοδικά από τη διαδικασία Strange Situation (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall, 1978).
Η διαδικασία αυτή προσδιόρισε τέσσερις τύπους προσκόλλησης:
-ελεύθερη (Bowlby, 1973),
-εμπλεγμένη/απορροφημένη (Ainsworth et al., 1978),
-απορριπτική/αποφευκτική (Ainsworth et al., 1978) και
-αποπροσανατολισμένη (Main & Solomon, 1990).
Οι τρεις τελευταίοι τύποι προσκόλλησης αναφέρονται συνολικά ως ανασφαλείς προσκολλήσεις, σε αντίθεση με την ελεύθερη (δηλαδή ασφαλή) προσκόλληση.
Οι ψυχικές καταστάσεις σε σχέση με την προσκόλληση έχουν μελετηθεί από τους συγγραφείς της Συνέντευξης Προσκόλλησης Ενηλίκων (AAI) (Main & Goldwyn, 1984), μιας δομημένης συνέντευξης που εξετάζει τις ιστορίες για τις πρώιμες εμπειρίες προσκόλλησης που διηγούνται ενήλικες μέσω μιας ανάλυσης του λόγου.
Αναλύθηκαν τα μοτίβα επικοινωνίας που δημιουργήθηκαν μεταξύ του ερωτώμενου και του ερωτώντος, προσφέροντας μια αξιολόγηση του μοντέλου προσκόλλησης μέσω της ποσοτικής εξέτασης διαφορετικών στοιχείων του λόγου (Hesse & Main, 2000; Hesse, Main, Abrams, & Rifkin, 2003; Hesse, 2008).
Μέσω αυτής της μεθόδου, προσδιόρισαν τέσσερις γενικές ψυχικές καταστάσεις σε σχέση με τον συναισθηματικό δεσμό:
-ασφαλής/αυτόνομη (F),
-απορριπτική (Ds),
-απασχολημένη/εμπλεκόμενη (E) και
-αδιευθέτητη/αποδιοργανωμένη (U/d).
Αρκετές μελέτες έχουν υπογραμμίσει τον ρόλο που διαδραματίζουν τα μοντέλα προσκόλλησης ως σχετικές μεταβλητές για την πρόβλεψη της ευαισθησίας και της συναισθηματικής διαθεσιμότητας του φροντιστή, καθώς και της συμπεριφορικής προσαρμογής των νέων μητέρων (συμπεριλαμβανομένων των βίαιων συμπεριφορών) απέναντι στο μωρό, των επιπέδων της αντιληπτής δυσφορίας τους και ακόμη και των ψυχοπαθολογικών αποτελεσμάτων που σχετίζονται με τη φάση (Aceti, Baglioni et al., 2012; Aceti, Carluccio et al., 2012; Conde, Figueiredo, & Bifulco, 2011; Feeney, Alexander, Noller, & Hohaus, 2003; Mazzeschi, Pazzagli, Radi, Raspa, & Buratta, 2015; Meuti et al., 2015).
Η έρευνα δείχνει ότι τα μοντέλα προσκόλλησης προβλέπουν αντίστοιχες διαφορές στη συμπεριφορά των γονέων απέναντι στα παιδιά τους και ότι υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ της νοητικής αναπαράστασης της προσκόλλησης των γονέων και των προτύπων προσκόλλησης μεταξύ μητέρας και βρέφους (Figueiredo, Costa, Pacheco, & Pais, 2009; Hsiao, Koren-Karie, Bailey, & Moran, 2015; Leerkes, Su, Calkins, O’Brien, & Supple, 2017; Riva Crugnola, Ierardi, & Canevini, 2018).
Τόσο η προσωπικότητα όσο και ο δεσμός προσκόλλησης έχουν αποδειχθεί εκτενώς ως σταθερές διαστάσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής (Bretherton & Munholland, 1999; Corr & Matthews, 2009) και μπορούν επίσης να αξιολογηθούν εύκολα μέσω επικυρωμένων και τυποποιημένων τεστ (Boyle, Saklofske, & Matthews, 2014; Cassidy & Shaver, 2018).
Παιδοκτονία: Πώς τιμωρείται στον ελληνικό Ποινικό Κώδικα σε σχέση με την ανθρωποκτονία
Τέλος, ενδιαφέρον έχει η αντιμετώπιση της μητέρας από την ελληνική Δικαιοσύνη στις περιπτώσεις παιδοκτονιών.
Υπάρχει μια συγκεκριμένη πρόβλεψη στον Ποινικό Κώδικα, η οποία υποδεικνύει κατά περίπτωση μειωμένη ποινή για τη δολοφόνο – μάνα, σε σχέση με τα ισόβια που προβλέπονται στην κλασσική ανθρωποκτονία εκ προθέσεως του άρθρου 299 του Ποινικού Κώδικα.
Πρόκειται για το Άρθρο 303 ΠΚ το οποίο σχετικά με την παιδοκτονία αναφέρει:
Μητέρα που με πρόθεση σκότωσε το παιδί της κατά ή μετά τον τοκετό, αλλά ενώ εξακολουθούσε ακόμη η διατάραξη του οργανισμού της από αυτόν, τιμωρείται με κάθειρξη έως δέκα έτη.