Ορισμένοι δυτικοί ηγέτες έχουν χαιρετίσει την ιδέα της ανατροπής του ανώτατου ηγέτη του Ιράν, δεν έχει γίνει ωστόσο κανένας σχεδιασμός για τις συνέπειες σε περίπτωση που συμβεί
Στη σύνοδο κορυφής της G7 στον Καναδά, οι διαφορές εντός της ΕΕ σχετικά με την αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν δεν θα μπορούσαν να είναι πιο έντονες. Ο Γάλλος πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν, προειδοποίησε κατά της ανατροπής μιας κυβέρνησης «όταν δεν έχεις ιδέα τι θα ακολουθήσει». Ο Μακρόν υποστήριξε ότι εναπόκειται στον λαό του Ιράν να επιλέξει τους ηγέτες του.
«Το μεγαλύτερο λάθος σήμερα είναι να επιδιώκουμε, με στρατιωτικά μέσα, να επιφέρουμε αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν, επειδή αυτό θα οδηγήσει σε χάος. Πιστεύει κανείς ότι αυτό που έγινε το 2003 στο Ιράκ [εναντίον του Σαντάμ Χουσεΐν] ήταν καλή ιδέα; Πιστεύει κανείς ότι αυτό που έγινε στη Λιβύη την επόμενη δεκαετία [η ανατροπή του Μουαμάρ Καντάφι το 2011] ήταν καλή ιδέα;» Η αλλαγή καθεστώτος χωρίς σχέδιο είναι ένα στρατηγικό λάθος, είπε ο Μακρόν.
Αντιθέτως ο Γερμανός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς δήλωσε: «Έχουμε να κάνουμε με ένα τρομοκρατικό καθεστώς τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Θα ήταν καλό αν αυτό το καθεστώς έφτανε στο τέλος του». Παραδέχτηκε ωστόσο «Οι αλλαγές καθεστώτος δεν οδήγησαν πάντα στα αποτελέσματα που επιθυμούσαμε, αλλά έχουμε θετικά παραδείγματα. Στη Συρία, το καθεστώς Άσαντ ανατράπηκε και έκτοτε υπάρχει μια νέα κυβέρνηση που προσπαθεί να φέρει ειρήνη στη χώρα».
Παρέλειψε να αναφέρει ότι πριν από την αλλαγή κυβέρνησης στη Δαμασκό προηγήθηκαν εννέα πικρά χρόνια εμφυλίου πολέμου – κάτι που δεν αποτελεί μοντέλο ομαλής δημοκρατικής μετάβασης. Όπως επίσης είχαν προειδοποιήσει οι ειδικοί τον Τόνι Μπλερ για το Ιράκ το 2002 – αλλά εκείνος αποφάσισε να τους αγνοήσει – η απομάκρυνση μιας μακροχρόνιας αυταρχικής κυβέρνησης απελευθερώνει απρόβλεπτες καταπιεσμένες δυνάμεις.
Τουλάχιστον κατά την προετοιμασία για τον πόλεμο στο Ιράκ, υπήρχαν πυρήνες σχεδιασμού «της επόμενης μέρας» τόσο στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ όσο και στο Υπουργείο Εξωτερικών – μόνο και μόνο για να αποσπαστεί ο σχεδιασμός από τους διπλωμάτες και να παραδοθεί στο Πεντάγωνο.
Στην περίπτωση του Ιράν – μιας χώρας με εξαιρετικά διαφορετικές εθνότητες, θρησκείες, πολιτική και εισοδήματα – δεν έχει γίνει κανένας δυτικός σχεδιασμός για τις συνέπειες της πιθανής κατάρρευσης του καθεστώτος.
Τα σενάρια «βαλκανοποίησης»
Η «βαλκανοποίηση» είναι μια πραγματική πιθανότητα. Το Ιράν δεν είναι ένα τεχνητό κράτος που έχει σχεδιαστεί από εγκεφάλους του υπουργείου Εξωτερικών, αλλά ο φόβος του αυτονομισμού παραμονεύει για την ηγεσία μιας χώρας στην οποία οι Πέρσες αποτελούν μόνο το 50% της χώρας. Περίπου το ένα τέταρτο είναι Αζέροι ή Τουρκογενείς (συμπεριλαμβανομένου του ανώτατου ηγέτη, Αλί Χαμενεΐ), και υπάρχουν Μπαλούχοι (Βαλούχοι), Κούρδοι, Άραβες και μικρότερες ομάδες Εβραίων, Ασσυρίων και Αρμενίων.
Σε περίπτωση κατάρρευσης, το καθεστώς του Μπακού στο Αζερμπαϊτζάν και τα κουρδικά μαχητικά κινήματα θα μπορούσαν να δουν μια ευκαιρία για να αποσπάσουν εθνοτικούς θύλακες από ιρανικά εδάφη. Πράγματι, η Jerusalem Post προέτρεψε τον Μπενιαμίν Νετανιάχου να θέσει ως πολιτικό στόχο ένα ομοσπονδιακό Ιράν, με το σκεπτικό ότι το Ιράν δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί.
Ούτε υπάρχει κάποια εσωτερική οργανωμένη κυβέρνηση σε αναμονή. Τα πολιτικά κόμματα είναι ουσιαστικά απαγορευμένα, πολλές από τις πιο μετριοπαθείς φωνές βρίσκονται είτε στη φυλακή, είτε γερνούν, είτε εξορίζονται, είτε βρίσκονται σε κατ’ οίκον περιορισμό είτε εργάζονται στο περιθώριο ως δικηγόροι, καλλιτέχνες ή συνδικαλιστές. Οι εξεγέρσεις έχουν κατασταλεί ανελέητα.
Το κίνημα για την απελευθέρωση των γυναικών «Women Life Freedom» του 2022 ήταν φημισμένο για την έλλειψη ηγεσίας του και άφησε μια πολιτιστική παρά θεσμική ή ηγετική κληρονομιά. Η επακόλουθη κατάρρευση του δικτύου υποστήριξης του κινήματος έδειξε πόσο γρήγορα οι διαιρέσεις μπορούν να ξεπεράσουν έναν κοινό σκοπό.
Ο εντοπισμός ενός διαδόχου καθεστώτος στην περίπτωση του Ιράν θα εξαρτηθεί επίσης από το αν θα πραγματοποιηθεί επανάσταση ή μετάβαση. Αυτό θα εξαρτηθεί από το ποιος θα αναλάβει την ευθύνη για μια στρατιωτική ήττα -και πόσο ολοκληρωτική θα είναι οποιαδήποτε ήττα.
Μια επανάσταση πιθανότατα θα οδηγούσε στην κατάρρευση της μοναδικής θρησκευτικής δομής διακυβέρνησης του Ιράν, με επικεφαλής τον ανώτατο ηγέτη, μια κληρική προσωπικότητα. Αν ήταν σαφές ότι ο 86χρονος ανώτατος ηγέτης αρνούνταν όλες τις παραχωρήσεις στο πυρηνικό του πρόγραμμα και θεωρούνταν ότι είχε χάσει την επαφή με την πραγματικότητα, θα μπορούσε να απομακρυνθεί.
Είναι αλήθεια ότι μεγάλο μέρος της βασικής ηγεσίας των Φρουρών της Επανάστασης έχει σκοτωθεί. Αλλά μπορεί να υπάρχουν κατώτεροι αξιωματικοί, επικριτές της διαφθοράς του καθεστώτος και της διείσδυσης της Μοσάντ, οι οποίοι θα μπορούσαν να ηγηθούν ενός εσωτερικού πραξικοπήματος εν μέρει για να αποτρέψουν μια πλήρη επανάσταση. Θα μπορούσαν να προσφέρουν ένα πιο κοσμικό, μη ιδεολογικό, απομονωμένο – αλλά όχι πιο φιλελεύθερο – καθεστώς. Ένα τέτοιο καθεστώς θα αποδεχόταν ότι η στρατηγική ασφαλείας του Ιράν δεν βασίζεται πλέον σε στρατούς πληρεξουσίων σε όλη τη Μέση Ανατολή. Με άλλα λόγια, το Ιράν θα γινόταν χώρα, όχι σταυροφορία.
Μπορεί επίσης να είναι αλήθεια ότι μέσα στον στρατό – όπου υπάρχει η μεγαλύτερη γνώση για την πραγματική στρατιωτική ισορροπία δυνάμεων – ορισμένοι αξιωματικοί γνωρίζουν ότι η παράταση του πολέμου θα προκαλέσει καταστροφή που θα μπορούσε να αποφευχθεί. Κατά τη διάρκεια του πολέμου του με το Ιράκ, το Ιράν υπέστη ανυπολόγιστες απώλειες μεταξύ των χερσαίων στρατευμάτων του, αλλά αυτός είναι ένας αεροπορικός πόλεμος που έχει ήδη χάσει.
Η επιστροφή του Ρεζά Παχλεβί
Εάν συμβεί κατάρρευση, το άτομο που θα ήθελε περισσότερο να επιστρέψει θριαμβευτικά είναι ο Ρεζά Παχλεβί, ο εξόριστος γιος του τελευταίου Σάχη του Ιράν, Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί, ο οποίος ανατράπηκε κατά την επανάσταση του 1979. Ο πρίγκιπας διάδοχος έχει αναγνωρισιμότητα και ορισμένοι παλαιότεροι μοναρχικοί θυμούνται τις ημέρες του με νοσταλγία. Έχει περιοδεύσει στα αμερικανικά τηλεοπτικά στούντιο λέγοντας ότι το καθεστώς βρίσκεται στο χείλος της κατάρρευσης και προσφέρεται ως ηγετική μορφή μιας δημοκρατικής μετάβασης.
Ακούστηκε σίγουρος αυτή την εβδομάδα, λέγοντας ότι στοιχεία του καθεστώτος μιλούσαν ήδη για αποστασία: «Βλέπουμε έναν ηγέτη που κρύβεται σε ένα καταφύγιο σαν αρουραίος, ενώ πολλοί υψηλόβαθμοι φεύγουν από το Ιράν. Έχω παρέμβει για να ηγηθώ αυτής της εκστρατείας κατόπιν εντολής των συμπατριωτών μου. Έχω ένα σχέδιο για το μέλλον και την ανάκαμψη του Ιράν».
Υπάρχουν όμως αμφιβολίες για την κατανόησή του για το σύγχρονο Ιράν, μια χώρα που άφησε σε ηλικία 17 ετών. Η στενή του σχέση με την ισραηλινή κυβέρνηση και τα σχεδόν πανηγυρικά μηνύματά του σε μια εποχή που αθώοι πολίτες σκοτώνονταν και ακρωτηριάζονταν από το Ισραήλ έχουν οδηγήσει σε καυστικές επικρίσεις. Η φυλακισμένη δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων Νασρίν Σοτουντέχ δήλωσε: «Πρέπει να υπερασπιστούμε το έδαφος του Ιράν – όχι τα λάθη των ηγετών του».
Σενάρια για κυβέρνηση έκτακτης ανάγκης
Έχουν εξαπλωθεί φήμες για μια κυβέρνηση έκτακτης ανάγκης, με συζητήσεις ότι δύο από τους πιο υποσχόμενους και προοδευτικούς ηγέτες του Ιράν, ο πρώην πρόεδρος Χασάν Ρουχανί και ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Τζαβάντ Ζαρίφ, θα μπορούσαν να σχηματίσουν ένα δίδυμο – πιθανώς μαζί με τον πρώην πρόεδρο του κοινοβουλίου Αλί Λαριτζανί.
Ένα άλλο σημάδι αλλαγής θα ήταν η απελευθέρωση από τον κατ’ οίκον περιορισμό του πρώην προέδρου Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί και της συζύγου του, Ζάχρα Ραχναβάρντ, οι οποίοι βρίσκονται σε κατ’ οίκον περιορισμό από το 2011. Η Ραχναβάρντ επιτέθηκε «στο εγκληματικό χέρι και την επιθετική φύση του Νετανιάχου, μέσω της κατάφωρης παραβίασης όλων των διεθνών κανόνων», αλλά δήλωσε επίσης οτι ως «πατριώτισσα γυναίκα, προειδοποιώ τους ηγέτες να μην επιτρέψουν στον πόλεμο να παραταθεί και να καταναλώσει τη γη και τον λαό στις φλόγες».
Σε περίπτωση πλήρους πολιτικής κατάρρευσης, η νέα ηγεσία του Ιράν θα μπορούσε να προκύψει από τους πολιτικούς κρατούμενους στη φυλακή Evin. Σε δηλώσεις του από τη φυλακή, ο Moσταφά Ταζαντέχ, υφυπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Χαταμί από το 1997 έως το 2005, έχει επιτεθεί συχνά στον ανώτατο ηγέτη επειδή «έκλεισε τα μάτια του στην καταστροφική [κατάσταση]».
Τις τελευταίες ημέρες έγραψε: «Γνωρίζω ότι ορισμένα τμήματα του λαού είναι ευχαριστημένα με τις [ισραηλινές] επιθέσεις, επειδή τις βλέπουν ως τον μόνο τρόπο για να αλλάξουν την αποτυχημένη κληρική κυβέρνηση». Πρόσθεσε: «Αλλά ακόμη και αν υποθέσουμε ότι ο πόλεμος οδηγεί σε ένα τέτοιο αποτέλεσμα, το Ιράν θα μετατραπεί σε ερείπια, όπου, πιθανότατα, θα επικρατήσει η αναρχία και το χάος – αν η χώρα δεν διαλυθεί».
Ο Tαζαντέχ πρόσθεσε: «Πιστεύω ότι για μια ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία, μπορούμε να επιμείνουμε στη σύσταση Συντακτικής Συνέλευσης για την τροποποίηση/αλλαγή του συντάγματος και την εξαναγκασμό της κυβέρνησης να το εγκαθιδρύσει».
Το ιρανικό Συντονιστικό Συμβούλιο των Εμπορικών Συλλόγων-Εκπαιδευτικών, μια άλλη πιθανή πηγή εναλλακτικής εξουσίας, δήλωσε: «Αποκηρύσσουμε κάθε πολεμοχαρή πολιτική, είτε από την ιρανική κυβέρνηση είτε από άλλες περιφερειακές κυβερνήσεις, και δηλώνουμε ότι ο πόλεμος δεν είναι ούτε ευλογία ούτε ευκαιρία, αλλά μάλλον συμφορά». Αντιπολεμικό μήνυμα αποστέλλουν επίσης γυναίκες στο Evin.
«Δεν θέλουμε να γίνουμε νέα Γάζα»
Οι Aνίσα Ασαντολάχι, Ναχίντ Χονταζού και Νασρίν Χαζραζαβάντι, σε κοινή επιστολή αυτή την εβδομάδα, ανέφεραν: «Ούτε ο ιρανικός λαός ούτε άλλα έθνη θέλουν πόλεμο. Καταστροφικοί πόλεμοι που επιβάλλονται στην κυβέρνηση σύρουν την ύπαρξη χιλιάδων ανυπεράσπιστων ανθρώπων σε παρακμή τροφοδοτώντας τη βία και τις συγκρούσεις».
Η βραβευμένη με Νόμπελ Ειρήνης του 2022, Nαργκίς Μοχαμάντι έχει υποφέρει για την αντίθεσή της στο καθεστώς, αλλά χλεύασε την έκκληση του Τραμπ για εκκένωση της Τεχεράνης από 10 εκατομμύρια ανθρώπους. Δήλωσε στο BBC: «Πιστεύω βαθιά ότι η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ελευθερία δεν μπορούν να προκύψουν μέσα από τη βία και τον πόλεμο».
Τελικά, αν οι δομές καταστολής καταρρεύσουν, αυτό θα εξαρτηθεί από τους ίδιους τους Ιρανούς. Πολλοί Ιρανοί απεχθάνονται το καθεστώς – για διάφορους λόγους – αλλά απεχθάνονται εξίσου αυτό που κάνει το Ισραήλ. Οι Ιρανοί λένε ότι αισθάνονται παγιδευμένοι σε έναν πόλεμο που δεν είναι δικός τους, περιμένοντας τον θάνατο εκείνων που τους έφεραν μόνο σιωπή, βασανιστήρια και φτώχεια.
Αλλά οι Ιρανοί λένε επίσης ότι έχουν δει τι έχει κάνει το Ισραήλ στη Γάζα και δεν θέλουν η Τεχεράνη να γίνει μια άλλη Γάζα. Έχουν ήδη υπάρξει αρκετές εικόνες πατέρων που κουβαλούν ματωμένα μωρά μέσα από τα ερείπια. Ακόμα και τώρα, καθώς το καθεστώς κλονίζεται, η αβεβαιότητα για το τι μπορεί να ακολουθήσει μπορεί να είναι η καλύτερη ευκαιρία επιβίωσής του.