Αλί Χαμενεΐ: Ποιος είναι ο ισχυρός άνδρας του Ιράν που ξεμένει από επιλογές

Αλί Χαμενεΐ: Ποιος είναι ο αδίστακτος υπερασπιστής της ιρανικής επανάστασης που βλέπει την εξουσία του να φτάνει στο τέλος της

Ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, είναι η κεντρική προσωπικότητα στην πολιτική ζωή του Ιράν για περισσότερα από 40 χρόνια και η ηγετική πολιτική και θρησκευτική φυσιογνωμία της χώρας από το 1989. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, προήδρευσε ενός έθνους που έχει υποστεί σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές και έχει επανατοποθετηθεί στον ευρύτερο κόσμο.

Πλέον βρίσκεται στριμωγμένος στη γωνία, μια κατάσταση που έχει περάσει ολόκληρη τη ζωή του προσπαθώντας να αποφύγει. Όταν εμφανίστηκε δημόσια για πρώτη φορά μετά από πέντε χρόνια τον Οκτώβριο, ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χοσεΐνι Χαμενεΐ, μετέδωσε ένα μήνυμα. Το Ισραήλ «δεν θα κρατήσει πολύ», είπε σε δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτές του από ένα τζαμί στην Τεχεράνη στην προσευχή της Παρασκευής.

«Πρέπει να αντισταθούμε στον εχθρό, ενισχύοντας παράλληλα την ακλόνητη πίστη μας», δήλωσε ο 84χρονος στη συγκέντρωση. Μέρες πριν, το Ισραήλ είχε σκοτώσει τον Χασάν Νασράλα, τον βετεράνο γενικό γραμματέα της Χεζμπολάχ, με βόμβες που έπεσαν στα κεντρικά γραφεία του ισλαμιστικού κινήματος στη Βηρυτό. Η δολοφονία ήταν ένα προσωπικό πλήγμα για τον Χαμενεΐ, ο οποίος γνώριζε τον Νασράλα εδώ και δεκαετίες.

Η ισραηλινή αεροπορική επίθεση εναντίον του Ιράν, που ξεκίνησε την Παρασκευή, είναι ένα ακόμη τέτοιο πλήγμα. Έχει προκαλέσει μεγαλύτερη ανυπακοή από την Τεχεράνη και ένα μπαράζ πυραύλων και drones που εκτοξεύτηκαν στο Τελ Αβίβ, αλλά κανένα από τα δύο δεν φαίνεται πιθανό να σταματήσει τις ισραηλινές επιθέσεις. Η αεράμυνα του Ιράν είναι προφανώς αναποτελεσματική και ο συνασπισμός ισλαμιστικών πολιτοφυλακών που είχε δημιουργήσει ο Χαμενεΐ για να αποτρέψει το Ισραήλ έχει ουσιαστικά διαλυθεί.

Ένας πραγματιστής, αδίστακτος επαναστάτης

Ο Χαμενεΐ έχει πλέον λίγες επιλογές – μια κατάσταση την οποία αυτός ο προσεκτικός, πραγματιστής, συντηρητικός και αδίστακτος επαναστάτης πάντα προσπαθούσε να αποφύγει. Γιος ενός κληρικού, γεννήθηκε στην ιερή πόλη του ανατολικού Ιράν, Μασάντ και έκανε τα πρώτα του βήματα ως ριζοσπάστης στην πυρετώδη ατμόσφαιρα των αρχών της δεκαετίας του 1960. Ο τότε σάχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί είχε ξεκινήσει ένα σημαντικό μεταρρυθμιστικό έργο που απορρίφθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον συντηρητικό κλήρο της χώρας.

Ως νεαρός φοιτητής θρησκευτικών στο Κομ, ένα κέντρο θεολογίας, ο Χαμενεΐ είχε εντρυφήσει στις παραδόσεις του Σιιτικού Ισλάμ και στη ριζοσπαστική νέα σκέψη του αναδυόμενου ηγέτη της συντηρητικής αντιπολίτευσης, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Χαμενεΐ διηύθυνε μυστικές αποστολές για τον Χομεϊνί, ο οποίος είχε εξοριστεί, και οργάνωνε δίκτυα ισλαμιστικού ακτιβισμού.

Ο Χαμενεΐ δέχθηξε και άλλες επιρροές. Αν και δηλωμένος λάτρης της δυτικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα του Λέοντος Τολστόι, του Βίκτορος Ουγκώ και του Τζον Στάινμπεκ, ο νεαρός ακτιβιστής ήταν βουτηγμένος στις αντιαποικιακές ιδεολογίες της εποχής και στο αντιδυτικό συναίσθημα που συχνά τις συνόδευε. Γνώρισε στοχαστές που προσπαθούσαν να συνδυάσουν τον μαρξισμό και τον ισλαμισμό για να δημιουργήσουν νέες ιδεολογίες, του άρεσαν έργα που περιέγραφαν την «δυτικοποίηση» της χώρας του και μετέφρασε έργα του Σαγίντ Κουτμπ, ενός Αιγύπτιου που θα ενέπνεε γενιές ισλαμιστών εξτρεμιστών, στα Φαρσί.

Φυλακίστηκε επανειλημμένα από τις υπηρεσίες ασφαλείας του Ιράν, μπόρεσε παρ’ όλα αυτά να συμμετάσχει στις τεράστιες διαμαρτυρίες του 1978 που τελικά έπεισαν τον σάχη να φύγει και επέτρεψαν στον Χομεϊνί να επιστρέψει. Υπό την προστασία του αδυσώπητου κληρικού, ανέβηκε γρήγορα στην ιεραρχία του ριζοσπαστικού καθεστώτος που κατέλαβε την εξουσία και μέχρι το 1981, αφού επέζησε από μια απόπειρα δολοφονίας που του στέρησε τη χρήση όπλου, είχε κερδίσει τις εκλογές για το σε μεγάλο βαθμό εθιμοτυπικό αξίωμα του προέδρου.

Όταν ο Χομεϊνί πέθανε το 1989, ο Χαμενεΐ επιλέχθηκε ως διάδοχός του, μόλις το σύνταγμα άλλαξε για να επιτρέψει σε κάποιον με χαμηλότερα κληρικά προσόντα να αναλάβει τον ρόλο και με πολύ μεγαλύτερες εξουσίες από πριν. Ο Χαμενεΐ ανέπτυξε γρήγορα αυτές τις εξουσίες για να εδραιώσει τον έλεγχό του πάνω στον εκτεταμένο και κατακερματισμένο μηχανισμό του μετεπαναστατικού κράτους του Ιράν.

Οι «Φρουροί της Επανάστασης»

Μια κεντρική βάση εξουσίας ήταν το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), η καρδιά των ακτιβιστών του νέου καθεστώτος και μια ισχυρή στρατιωτική, κοινωνική και οικονομική δύναμη. Αλλά ο Χαμενεΐ, όπως πάντα, επιχείρησε να βρει και άλλους ισχυρούς συμμάχους.

Κατά τη δεκαετία του 1990, ενίσχυσε περαιτέρω την κυριαρχία του, εξαλείφοντας τους αντιπάλους και ανταμείβοντας όσους ήταν πιστοί σε αυτόν. Ακόμα και ποιητές που ο Χαμενεΐ κάποτε δήλωνε ότι θαύμαζε έγιναν στόχος των υπηρεσιών ασφαλείας. Οι αντιφρονούντες στο εξωτερικό κυνηγήθηκαν και η σχέση με τη Χεζμπολάχ, την οποία το IRGC είχε βοηθήσει να εδραιωθεί μετά την επανάσταση, ενισχύθηκε.

Όταν το 1997, ο Μοχάμεντ Χαταμί, ένας μεταρρυθμιστής υποψήφιος, κέρδισε την προεδρία με σαρωτική νίκη, ο Χαμενεΐ του επέτρεψε κάποια ελευθερία δράσης, αλλά εργάστηκε σκληρά και συχνά δυναμικά για να προστατεύσει τον πυρήνα του καθεστώτος και την ιδεολογία του από οποιαδήποτε σοβαρή πρόκληση.

Ο Χαμενεΐ, ωστόσο, δεν εμπόδισε τον Χαταμί να προσεγγίσει την Ουάσινγκτον σε μια τελικά αποτυχημένη προσπάθεια για την εδραίωση καλύτερων σχέσεων μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το 2001 και, ακολουθώντας το παράδειγμα του Χομενέι, απέρριψε τα όπλα μαζικής καταστροφής.

Αλλά υποστήριξε επίσης τις προσπάθειες του IRGC να περιορίσει τις αμερικανικές δυνάμεις στο Ιράκ μετά την εισβολή τους το 2003 και να επεκτείνει την ιρανική επιρροή στη γειτονική χώρα. Αυτό σηματοδότησε την περαιτέρω επέκταση της στρατηγικής του να βασίζεται σε πληρεξούσιους για να προβάλει ισχύ σε όλη την περιοχή και να απειλεί το Ισραήλ, το οποίο οι επαναστάτες ονομάσανε Μικρό Σατανά το 1979, ενώ Μεγάλος Σατανάς ήταν οι ΗΠΑ.

Ο Χαμενεΐ ήταν επιφυλακτικός για την πυρηνική συμφωνία που διαπραγματεύτηκαν με κόπο Ιρανοί αξιωματούχοι με τις ΗΠΑ και άλλους, αλλά δεν αντιτάχθηκε στην εφαρμογή της το 2015. Οι αναλυτές διαφωνούν για το αν προσπάθησε να περιορίσει ή να ενθαρρύνει τους σκληροπυρηνικούς στο IRGC που έχουν πιέσει το Ιράν να αποκτήσει βόμβα.

Διαδοχικά κύματα αναταραχής και μεταρρυθμιστικών προσπαθειών αντιμετωπίστηκαν με άγρια καταστολή, παράλληλα με τη συνεχιζόμενη επιβολή σκληρών μέτρων που στοχεύουν γυναίκες και θρησκευτικές μειονότητες. Αυτό, σε συνδυασμό με την επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών, έχει απογοητεύσει πολλούς πρώην υποστηρικτές του καθεστώτος και έχει διευρύνει την υπάρχουσα αναταραχή.

Η παρακμή του «άξονα της αντίστασης»

Στο εξωτερικό, ο Χαμενεΐ επέλεξε να επενδύσει σε μεγάλο βαθμό στον λεγόμενο άξονα της αντίστασης – τη Χαμάς στη Γάζα, τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο, το κίνημα των Χούτι στην Υεμένη και μια ετερόκλητη ποικιλία ισλαμικών μαχητικών πολιτοφυλακών στη Συρία και το Ιράκ. Αυτό μπορεί να φαινόταν μια έξυπνη τακτική, αλλά κατέρρευσε υπό το βάρος των ισραηλινών επιθέσεων, ενώ η ιστορική συμμαχία του Ιράν με τη Δαμασκό τερματίστηκε με την πτώση του καθεστώτος του Μπασάρ αλ-Άσαντ τον Δεκέμβριο.

Ζώντας σε ένα συγκρότημα με τη σύζυγο και τα παιδιά του στην οδό Παλαιστίνης στην Τεχεράνη, ο Χαμενεΐ τονίζει τον ταπεινό τρόπο ζωής του. Κάποιοι σκεπτικιστές έχουν αμφιβάλει για το αν ο ασκητισμός του είναι τόσο αυθεντικός όσο παρουσιάζεται, αλλά η φήμη του για μετριοφροσύνη, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τον επιδεικτικό πλούτο πολλών άλλων αξιωματούχων, έχει μετριάσει τη λαϊκή οργή.

Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες στην εξουσία, ο Χαμενεΐ προσπάθησε να διαχειριστεί τις πιέσεις των αντικρουόμενων δυνάμεων στο Ιράν, να αποφύγει έναν άμεσο πόλεμο και να διατηρήσει την κληρονομιά του Χομεϊνί – καθώς και τη δική του δύναμη και αυτή των άμεσων πιστών του, φυσικά.

Τώρα είναι άρρωστος. Οι εικασίες για τη διαδοχή του είναι έντονες. Μια μακρά καριέρα πλησιάζει στο τέλος της με τη μεγαλύτερη πρόκληση που έχει αντιμετωπίσει μέχρι τώρα ένας ηλικιωμένος άνδρας. Δεδομένης της ηλικίας του Χαμενεΐ, οι εικασίες είναι φυσικά έντονες γύρω από το ποιος θα μπορούσε να γίνει ο διάδοχός του.

Κάποιοι επισημαίνουν μια πιθανή δυναστική διαδοχή που περιλαμβάνει τον γιο του, Μοτζτάμπα, ενώ άλλοι έχουν αναφέρει τον Πρόεδρο Εμπραχίμ Ραΐσι ως πιθανό υποψήφιο. Με τις μεταρρυθμιστικές, ακόμη και τις πραγματιστικές, συντηρητικές φωνές να παραγκωνίζονται ολοένα και περισσότερο στην ιρανική πολιτική, φαίνεται πολύ πιθανό προς το παρόν ότι ο διάδοχος του Χαμενεΐ θα προέρχεται από το πιο σκληρό άκρο του συντηρητικού στρατοπέδου, αν και η συμμετοχή πιο ενωτικών υποψηφίων στη διαδικασία δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Ό,τι και να συμβεί, ο ρόλος του Σώματος των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) θα είναι καθοριστικός, δεδομένης της τεράστιας πολιτικής και οικονομικής δύναμης που ασκεί. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα από τα βασικά επιτεύγματα του Χαμενεΐ ήταν ο ρόλος που επέτρεψε στο IRGC να αναλάβει για τον εαυτό του στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Ιράν.

Σε περιφερειακό επίπεδο, το IRGC υπήρξε ο κύριος παράγοντας στην ενίσχυση και επέκταση του στρατηγικού βάθους του Ιράν, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της εθνικής του ασφάλειας, ενώ παράλληλα εδραιώνει τη θέση του στο εσωτερικό.

Ως εκ τούτου, ο Χαμενεΐ έχει επιβλέψει την ανάπτυξη ενός συνεχώς ενισχυόμενου μηχανισμού ασφαλείας στο εσωτερικό της χώρας. Ενώ ήταν ίσως η βασική προσωπικότητα στη διασφάλιση της βιωσιμότητας της Ισλαμικής Δημοκρατίας, οι εντάσεις μεταξύ εκείνων που επιδιώκουν να αμφισβητήσουν το σύνολο της κυριαρχίας της μέσω μεγαλύτερων ελευθεριών και εκείνων που επιθυμούν να τη διαφυλάξουν, θα συνεχίσουν να διαμορφώνουν την ιρανική πολιτική και κοινωνική ζωή υπό οποιονδήποτε διάδοχο.

Πηγή