Τάσος Πυργιέρης: «Ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω ήξερε καλά ότι η ελευθερία δεν συνεπάγεται πάντα ευτυχία»

Ο σκηνοθέτης της παράστασης «Απορρίπτεται» του Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω, Τάσος Πυργιέρης μιλάει στο newsbomb.gr για το χιούμορ του συγγραφέα που λειτουργεί ως καθρέφτης της υποκρισίας που συχνά χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις και επιλογές

«Το χιούμορ του Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω λειτουργεί ως καθρέφτης της υποκρισίας που συχνά χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις και επιλογές, προσφέροντας στους θεατές μια ευκαιρία για βαθύτερο προβληματισμό», λέει ο σκηνοθέτης Τάσος Πυργιέρης ο οποίος σκηνοθετεί τη φάρσα «Απορρίπτεται» στο θέατρο Σημείο. Ο σκηνοθέτης μίλησε στο newsbomb.gr για το κείμενο του Σω που «μας ωθεί να αναρωτηθούμε αν οι κοινωνικοί θεσμοί εξυπηρετούν την ευτυχία του ανθρώπου ή αν περιορίζουν την ελευθερία του, δημιουργώντας ένα διαρκές δίλημμα ανάμεσα στο συναίσθημα και την ηθική ευθύνη» αλλά και τη θεατρική Αθήνα και την ανάγκη του κοινού να βλέπει παραστάσεις «που αξιοποιούν το χιούμορ για να πουν βαθύτερες αλήθειες».

Γιατί αποφασίσατε να ανεβάσετε αυτό το έργο, άγνωστο στη χώρα μας;

Αποφάσισα μαζί με τους συνεργάτες μου να ανεβάσουμε το «Απορρίπτεται» (Overruled) του Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, γιατί πιστεύω ότι τα μηνύματά του είναι διαχρονικά και ιδιαίτερα επίκαιρα για τη σημερινή κοινωνία. Αυτό το θεατρικό έργο, που είναι λιγότερο γνωστό στην Ελλάδα, θίγει με έξυπνο και σαρκαστικό τρόπο θέματα όπως η ηθική, οι κοινωνικές συμβάσεις και η ανθρώπινη φύση. Επιπλέον, το χιούμορ του Σω λειτουργεί ως καθρέφτης της υποκρισίας που συχνά χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις και επιλογές, προσφέροντας στους θεατές μια ευκαιρία για βαθύτερο προβληματισμό. Ήθελα να παρουσιάσω στο ελληνικό κοινό αυτό το θεατρικό έργο αυτού του σπουδαίου συγγραφέα, γιατί αμφισβήτησε την τυφλή αποδοχή των κοινωνικών κανόνων και έδωσε έμφαση στην ατομική ευθύνη και την ελευθερία της σκέψης, ιδέες, που οφείλουμε και στις μέρες μας να καλλιεργήσουμε ξανά για να προχωρήσουμε ως κοινωνικό σύνολο.

Μιλάτε για βαθύτερες αλήθειες που κρύβονται πίσω από αυτή τη «φάρσα». Ποιες είναι αυτές;

Παρόλο που το «Απορρίπτεται» παρουσιάζεται ως ελαφριά φάρσα, ο Τζώρτζ Μπερναρντ Σω καταφέρνει να θίξει με ευφυή τρόπο βαθύτερες αλήθειες για τις ανθρώπινες σχέσεις και τα κοινωνικά ήθη. Στην καρδιά του έργου βρίσκεται το ερώτημα της ηθικής και της υποκρισίας: κατά πόσο οι κοινωνικές νόρμες που διέπουν τον έρωτα και τον γάμο είναι πραγματικά θεμελιωμένες σε αξίες ή απλώς επιβάλλονται από μια κοινωνία που φοβάται την ατομική ελευθερία;

Ο Σω αποδομεί με χιούμορ την ψευδαίσθηση της αποκλειστικότητας στις σχέσεις, δείχνοντας πώς οι άνθρωποι μπορούν να βιώνουν ταυτόχρονα διαφορετικά – και συχνά αντιφατικά – συναισθήματα. Παράλληλα, αναδεικνύει τη διαφορά ανάμεσα στην επιφανειακή ηθική και την ειλικρινή ηθική: δεν είναι η ίδια η πράξη που καθορίζει αν κάτι είναι σωστό ή λάθος, αλλά η πρόθεση και η εσωτερική αλήθεια του ατόμου.

Με τον δικό του σαρκαστικό τρόπο, ο Σω μας ωθεί να αναρωτηθούμε αν οι κοινωνικοί θεσμοί εξυπηρετούν την ευτυχία του ανθρώπου ή αν περιορίζουν την ελευθερία του, δημιουργώντας ένα διαρκές δίλημμα ανάμεσα στο συναίσθημα και την ηθική ευθύνη.

Τι τελικά συμβαίνει όταν το «τι πρέπει» δίνει τη θέση του στο «τι θέλω»;

Όταν το «τι πρέπει» δίνει τη θέση του στο «τι θέλω», αποκαλύπτεται η πραγματική φύση του ανθρώπου, μακριά από κοινωνικές συμβάσεις και υποκριτικούς περιορισμούς. Στο «Απορρίπτεται», ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω δείχνει πώς η σύγκρουση ανάμεσα στο καθήκον και την επιθυμία δεν είναι απλώς ένα ατομικό ηθικό ζήτημα, αλλά μια βαθύτερη κοινωνική πραγματικότητα. Οι χαρακτήρες του έργου, όταν αφήνουν στην άκρη τους τύπους και ακολουθούν τις επιθυμίες τους, έρχονται αντιμέτωποι με τις συνέπειες της ελευθερίας τους: την αμηχανία, την αβεβαιότητα, αλλά και τη βαθύτερη αυτογνωσία.
Ο Σω δεν καταδικάζει ούτε εξυψώνει αυτή τη μετάβαση από το «πρέπει» στο «θέλω». Αντίθετα, θέτει το ερώτημα: είναι ο άνθρωπος έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη της επιλογής του; Η ελευθερία δεν είναι απλώς απελευθέρωση από τους κανόνες, αλλά και μια δοκιμασία της ηθικής μας συνέπειας. Έτσι, το έργο μάς προκαλεί να αναρωτηθούμε αν οι κοινωνικές συμβάσεις που τηρούμε είναι αληθινές αξίες ή απλώς ένας μηχανισμός ελέγχου, που καταρρέει όταν η επιθυμία γίνεται ισχυρότερη.

«Η αλήθεια της επιθυμίας είναι ευτυχέστερη από το ψέμα της ευπρέπειας».
Που κλίνετε εσείς προσωπικά; Είναι εφικτή μια τέτοια αρχή για την
καθημερινότητά μας;

Ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, με το οξυδερκές πνεύμα του, αμφισβητεί τα στεγανά της κοινωνικής ευπρέπειας και προτείνει ότι η αλήθεια της επιθυμίας – η ειλικρινής αποδοχή των πραγματικών μας συναισθημάτων – είναι ανώτερη από το ψέμα μιας υποκριτικής ηθικής. Ωστόσο, στην πράξη, το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό.

Προσωπικά, θεωρώ ότι η απόλυτη ειλικρίνεια των επιθυμιών μπορεί να είναι λυτρωτική, αλλά η συνύπαρξη σε μια κοινωνία απαιτεί έναν ισορροπημένο διάλογο ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και τη συλλογική αρμονία. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε εντελώς τις κοινωνικές συμβάσεις, γιατί αυτές είναι που διαμορφώνουν τη συνοχή της κοινωνίας. Από την άλλη, το να ζούμε αποκλειστικά με βάση την «ευπρέπεια» μπορεί να οδηγήσει σε καταπίεση, υποκρισία και τελικά σε μια ζωή που δεν είναι αυθεντική. Η αλήθεια της επιθυμίας δεν σημαίνει άκριτη ικανοποίηση κάθε παρόρμησης, αλλά το θάρρος να αναγνωρίζουμε τι θέλουμε πραγματικά, να αναλαμβάνουμε τις συνέπειες των επιλογών μας και να διατηρούμε τον σεβασμό προς τους άλλους. Ο Σω, μας καλεί να ξανασκεφτούμε αν οι κανόνες που ακολουθούμε εξυπηρετούν τη ζωή μας ή απλώς μας εγκλωβίζουν σε ρόλους που δεν μας ανήκουν.

«Κουρασμένα» ή ανυποψίαστα ζευγάρια θα εκτιμήσουν, πιστεύετε, καλύτερα το έργο;

Το Απορρίπτεται του Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, με την οξύνοια και το χιούμορ του, απευθύνεται τόσο σε «κουρασμένα» όσο και σε ανυποψίαστα ζευγάρια, αλλά για διαφορετικούς λόγους.

Τα «κουρασμένα» ζευγάρια, που έχουν περάσει χρόνια μαζί και γνωρίζουν από πρώτο χέρι τις προκλήσεις της ρουτίνας και των συμβιβασμών, θα αναγνωρίσουν πολλές αλήθειες πίσω από τη σατιρική προσέγγιση του Σω. Το έργο προσφέρει μια ανατρεπτική ματιά στη συντροφικότητα και ίσως λειτουργήσει ως ένας καθρέφτης που θα τους προκαλέσει να σκεφτούν τη δική τους σχέση, αν παραμένουν πιστοί λόγω συνήθειας και κοινωνικών συμβάσεων ή αληθινών συναισθημάτων προς τους συντρόφους τους. Θα αναρωτηθούν σίγουρα αν ο έρωτας είναι τελικά μια κοινωνική σύμβαση ή μια δυναμική που δεν ακολουθεί κανόνες.

Από την άλλη, τα ανυποψίαστα ζευγάρια, που ίσως βρίσκονται στην αρχή της σχέσης τους, θα δουν το έργο ως ένα πνευματώδες, σχεδόν ανατρεπτικό σχόλιο πάνω στις προσδοκίες και τις παραδοσιακές αντιλήψεις γύρω από τον έρωτα. Μπορεί να μην ταυτιστούν άμεσα, αλλά θα τους δοθεί μια αφορμή για σκέψη και για μια όμορφη συζήτηση με κρασάκι μετά την παράσταση. Σε κάθε περίπτωση, το «Απορρίπτεται» δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις, αλλά προτείνει μια ειλικρινή και συχνά προκλητική ματιά στις ανθρώπινες σχέσεις, πράγμα που το καθιστά απολαυστικό τόσο για όσους έχουν «κουραστεί» από αυτές όσο και για όσους ακόμα πιστεύουν στο ρομαντισμό.

Τη χρονιά που ο Σω έγραψε το «Απορρίπτεται» έγραψε και τον «Πυγμαλίωνα». Συνδέονται αυτά τα δύο έργα και πώς;

Παρόλο που το «Απορρίπτεται» και ο «Πυγμαλίων» γράφτηκαν την ίδια χρονιά (1912), είναι δύο εντελώς διαφορετικά έργα τόσο στη θεματολογία όσο και στη δραματουργική τους προσέγγιση. Ωστόσο, αν τα εξετάσουμε βαθύτερα, μπορούμε να βρούμε κοινά στοιχεία που αποκαλύπτουν τη συνεπή φιλοσοφία του Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω απέναντι στην κοινωνία, τη γλώσσα και τις ανθρώπινες σχέσεις.

Στον «Πυγμαλίωνα», ο Σω πραγματεύεται την κοινωνική αναδιαμόρφωση της ταπεινής ανθοπώλισσας Ελίζας Ντούλιτλ από τον καθηγητή Xένρι Χίγκινς, εστιάζοντας στη δύναμη της γλώσσας ως εργαλείο κοινωνικής ανέλιξης. Το έργο αποδομεί το αφήγημα του «πριγκιπικού μετασχηματισμού» και αποκαλύπτει πως οι ταξικοί διαχωρισμοί είναι, σε μεγάλο βαθμό, τεχνητοί.

Στο «Απορρίπτεται», η αποδόμηση επικεντρώνεται στη συναισθηματική και ηθική ανατροπή των κοινωνικών συμβάσεων γύρω από τον έρωτα και τον γάμο. Όπως στον Πυγμαλίωνα, έτσι κι εδώ, οι χαρακτήρες καλούνται να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα πέρα από τα προκαθορισμένα πλαίσια που τους έχουν επιβληθεί. Το ερώτημα που τίθεται και στα δύο έργα είναι το ίδιο: πόσο αυθεντική είναι η κοινωνική ταυτότητα που υιοθετούμε και πόσο μπορούμε να ξεφύγουμε από τους ρόλους που μας έχουν ανατεθεί;

Ο Σω, με την χαρακτηριστική του ειρωνεία, χρησιμοποιεί τη γλώσσα και τον διάλογο ως όπλο και στα δύο έργα, είτε για να καταδείξει την τεχνητή κατασκευή των κοινωνικών τάξεων (Πυγμαλίων) είτε για να αποκαλύψει την υποκρισία των ερωτικών και ηθικών δεσμεύσεων (Απορρίπτεται). Και στις δύο περιπτώσεις, οι χαρακτήρες του βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα σύστημα που προσπαθεί να τους περιορίσει – είτε μέσω της γλώσσας είτε μέσω της ηθικής.

Έτσι, αν και διαφορετικά σε ύφος και θεματική, τα δύο έργα ενώνονται μέσα από τη βασική αποστολή του Σω: να αποκαλύψει με σαρκασμό και οξυδέρκεια τις κοινωνικές συμβάσεις που κυβερνούν τη ζωή μας και να μας προκαλέσει να τις επανεξετάσουμε.

Μπορείτε να φανταστείτε πώς θα έμοιαζε μια πολυγαμική κοινωνία;

Ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, αν και δεν πρότεινε ποτέ ανοιχτά μια πολυγαμική κοινωνία, αμφισβήτησε έντονα τις κοινωνικές συμβάσεις γύρω από τον γάμο και την αποκλειστικότητα στις σχέσεις. Αν ακολουθήσουμε τη λογική του «Απορρίπτεται» και τη σαρκαστική αποδόμηση της ηθικής της μονογαμίας, μπορούμε να φανταστούμε μια κοινωνία όπου η πολυγαμία ή οι ανοιχτές σχέσεις θα ήταν ο κανόνας και όχι η εξαίρεση.

Σε μια τέτοια κοινωνία, οι σχέσεις δεν θα βασίζονταν σε νομικούς ή ηθικούς περιορισμούς αλλά στην προσωπική επιλογή και στη διαρκή αναδιαπραγμάτευση των συναισθηματικών δεσμεύσεων. Η αγάπη δεν θα ταυτιζόταν με την ιδιοκτησία, και η έννοια της απιστίας, όπως την ξέρουμε, θα έπαυε να υπάρχει. Οι κοινωνικές μονάδες θα ήταν πιο ρευστές, με τους ανθρώπους να σχηματίζουν δυναμικές συντροφικές δομές αντί για αυστηρούς, διά βίου δεσμούς.

Ωστόσο, αν εξετάσουμε τα πράγματα ρεαλιστικά, μια πολυγαμική κοινωνία δεν θα ήταν απαραίτητα πιο ελεύθερη ή ευτυχισμένη. Ο Σω ήξερε καλά ότι οι ανθρώπινες σχέσεις είναι περίπλοκες και ότι η ελευθερία δεν συνεπάγεται πάντα ευτυχία. Όπως και στη μονογαμία, έτσι και στην πολυγαμία, η συναισθηματική αστάθεια, η ζήλια και η ανάγκη για επιβεβαίωση θα παρέμεναν βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά.

Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα που θα έθετε ο Σω είναι όχι αν η πολυγαμία είναι εφικτή, αλλά αν ο άνθρωπος είναι έτοιμος να αποδεχθεί την πραγματική φύση των συναισθημάτων του χωρίς κοινωνικούς μηχανισμούς ελέγχου. Η κοινωνία, είτε μονογαμική είτε πολυγαμική, πάντα θα διαμορφώνεται από την ανάγκη για σταθερότητα, ακόμα και αν αυτή η σταθερότητα βασίζεται σε κατασκευασμένες έννοιες. Άρα, το ζήτημα δεν είναι αν μια πολυγαμική κοινωνία είναι εφικτή, αλλά αν οι άνθρωποι θα άντεχαν τις συνέπειές της.

Λέτε ότι σας αρέσει να σκηνοθετείτε καυστικές και ευφυείς κωμωδίες. Για ποιους λόγους;

Οι καυστικές και ευφυείς κωμωδίες έχουν τη μοναδική ικανότητα να λένε τις πιο σκληρές αλήθειες χωρίς να βαραίνουν τον θεατή. Μέσα από το χιούμορ, μπορούμε να αμφισβητήσουμε κοινωνικές συμβάσεις, να αποδομήσουμε στερεότυπα και να φέρουμε το κοινό αντιμέτωπο με τις ίδιες του τις αντιφάσεις – χωρίς διδακτισμό, αλλά με ελαφρότητα και πνευματώδη διάθεση.

Ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, για παράδειγμα, δεν έγραφε κωμωδίες απλώς για να διασκεδάσει το κοινό, αλλά για να το αναγκάσει να σκεφτεί. Στο «Απορρίπτεται», το γέλιο προκύπτει ακριβώς από τη σύγκρουση μεταξύ του κοινωνικά αποδεκτού και του πραγματικά ανθρώπινου. Αυτό το είδος θεάτρου είναι για μένα το πιο ενδιαφέρον γιατί δεν αφήνει τον θεατή αμέτοχο – τον διασκεδάζει, αλλά ταυτόχρονα τον προκαλεί να αναρωτηθεί αν οι κανόνες που ακολουθεί είναι αυτονόητοι ή απλώς επιβεβλημένοι.

Επιπλέον, η κωμωδία είναι ένα πανίσχυρο εργαλείο ελευθερίας. Μπορεί να αγγίξει θέματα που σε ένα πιο σοβαρό δραματικό πλαίσιο θα συναντούσαν αντίσταση ή άρνηση. Μέσα από την υπερβολή, την ειρωνεία και την ανατροπή, η καλή κωμωδία κάνει το αδιανόητο να φαίνεται λογικό – και το λογικό να μοιάζει αδιανόητο. Για έναν σκηνοθέτη, αυτή η ισορροπία ανάμεσα στο χιούμορ και την εσωτερική αναζήτηση, είναι το πιο συναρπαστικό στοίχημα.

Είναι η κωμωδία ο ιδανικός τρόπος για να ειπωθούν αλήθειες που, ίσως, πονάνε;

Απόλυτα. Η κωμωδία είναι το πιο ισχυρό όχημα για να ειπωθούν αλήθειες που υπό άλλες συνθήκες θα προκαλούσαν αμηχανία, ενόχληση ή ακόμα και αντίδραση. Ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, όπως και άλλοι σπουδαίοι συγγραφείς, ήξερε ότι το γέλιο αφοπλίζει. Όταν ο θεατής γελάει, η άμυνά του χαλαρώνει, και έτσι είναι πιο δεκτικός στο να ακούσει, να σκεφτεί και – ίσως – να αμφισβητήσει αυτά που θεωρεί δεδομένα.

Στο «Απορρίπτεται» ο Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω παίζει με τις κοινωνικές συμβάσεις του γάμου και της πίστης, παρουσιάζοντας τις ανθρώπινες σχέσεις μέσα από έναν πρίσμα παραλόγου. Το θέμα είναι βαθιά υπαρξιακό και θα μπορούσε εύκολα να γίνει δραματικό, όμως η κωμωδία το κάνει ανεκτό και, κυρίως, μας επιτρέπει να το δούμε χωρίς προκαταλήψεις. Αν ο ίδιος διάλογος γινόταν σε ένα αμιγώς δραματικό έργο, το κοινό θα αντιδρούσε με αμηχανία ή άρνηση. Μέσα από το χιούμορ, όμως, ο θεατής γελάει – και καθώς γελάει, αρχίζει να αναρωτιέται: «Μήπως τελικά έχει δίκιο;»

Η αλήθεια, ειδικά όταν πονάει, γίνεται πιο εύκολα αποδεκτή όταν συνοδεύεται από το φως της ειρωνείας και της ανατροπής. Η κωμωδία δεν δίνει απαντήσεις, θέτει ερωτήματα χωρίς να ηθικολογεί, χωρίς να επιβάλλει. Αυτός είναι και ο λόγος που τη θεωρώ όχι μόνο το πιο ανθρώπινο, αλλά και το πιο ειλικρινές είδος θεάτρου.

Σας αρέσει το θέατρο που βλέπετε τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα;

Όπως γνωρίζουμε όλοι, στην Αθήνα τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πολλοί θεατρικοί χώροι και γίνονται πολλές παραστάσεις και θεατρικές παραγωγές. Οι Έλληνες έχουμε μια καλλιτεχνική φύση και μας αρέσει να εκφραζόμαστε μέσα απο την τέχνη, είτε αυτή είναι το θέατρο, είτε η ποίηση, είτε η ζωγραφική. Παρακολουθώ θέατρο, θέλω να πηγαίνω σε παραστάσεις, να τιμώ και να βλέπω παραστάσεις άλλων συναδέλφων. Θεωρώ υποχρέωση ενός σκηνοθέτη να παρατηρεί και να γνωρίζει τι συμβαίνει στο θεατρικό γίγνεσθαι.Υπάρχει στην θεατρική Αθήνα ποικιλία παραστάσεων, από μεγάλες παραγωγές μέχρι πιο τολμηρά εγχειρήματα, που πειραματίζονται με τη φόρμα, τη γλώσσα και τα κείμενα. Σίγουρα μέσα στα τόσα θεατρικά έργα που ανεβαίνουν θα υπάρξουν κάποια που θα μας αρέσουν περισσότερο και κάποια, που ίσως δεν κατάφεραν να επιτύχουν το στόχο τους. Έχω δει παραστάσεις με καλαισθησία, με υποκριτική δεινότητα, με σεβασμό στο κοινό και ξεκάθαρες στις προθέσεις τους. Όπως το έχω ξαναπεί πιστεύω πως το κοινό έχει ανάγκη απο ένα θέατρο, που θα του προσφέρει κάποιες στιγμές ευφρόσυνες, που θα τον κρατήσει για λίγο μακρυά απο τα προβλήματα τις καθημερινότητας, αλλά φυσικά να του προσφέρει και τροφή για σκέψη, χωρίς όμως να τον προβληματίσει τόσο, όσο η καθημερινότητα του. Για αυτό θεωρώ πως έργα, όπως αυτά του Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω, που αξιοποιούν το χιούμορ για να πουν βαθύτερες αλήθειες, το κοινό τα έχει ανάγκη.

Info

«Απορρίπτεται» του Τζώρτζ Μπέρναρντ Σω

Θέατρο Σημείο (Χ. Τρικούπη 4, Καλλιθέα)

Σκηνοθεσία: Τάσος Πυργιέρης

Πρωταγωνιστούν: Θωμάς Βούλγαρης, Αγγελική Καρυστινού, Αντιγόνη Κουλουκάκου, Βασίλης Αθανασόπουλος

Πληροφορίες: 210 9229579

Προπώληση εισιτηρίων: www.more.com/gr-el/tickets/theater/aporriptetai

Πηγή