Η εορτή του Αγίου Πνεύματος σύμφωνα με το Ορθόδοξο ημερολόγιο, είναι κινητή. Εορτάζεται πάντοτε τη Δευτέρα, 7 εβδομάδες μετά το Πάσχα και είναι η επόμενη ημέρα από την Κυριακή της Πεντηκοστής. Η ημέρα αυτή είναι αργία για τις δημόσιες υπηρεσίες και πολλούς εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα.
Σύμφωνα πάντα με τη χριστιανική διδασκαλία, το Άγιο Πνεύμα είναι μία από τις τρεις υποστάσεις ή πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, δηλαδή του ενός και μοναδικού Θεού, ομοούσιο (δηλαδή μοιράζεται την ίδια ουσία-ύπαρξη) με τον Πατέρα και τον Υιό. Επομένως το Άγιο Πνεύμα είναι Θεός, που «συμπροσκυνείται και συνδοξάζεται» με τον Πατέρα και τον Υιό.
Με αυτή τη βάση, μία ιδιότητα του Αγίου Πνεύματος που αναφέρεται συχνά στην Αγία Γραφή, είναι ότι αποτελεί τη θεία δύναμη που ενέπνευσε τους προφήτες να προφητεύσουν τη γέννηση του Ιησού Χριστού και τα Πάθη του.
Εντονότερα ωστόσο παρουσιάζεται το Πνεύμα του Θεού στην Καινή Διαθήκη: Κατά τη Βάπτιση του Χριστού, όπου εμφανίζεται με τη μορφή περιστεριού, ενώ συγχρόνως ακούγεται η φωνή του Θεού-Πατέρα (Θεοφάνια), αλλά και στην Πεντηκοστή ως μία «Θεία Ενέργεια» που εμπνέει τους μαθητές του Χριστού να μιλούν διάφορες γλώσσες. Από τον Ιησού Χριστό το Άγιον Πνεύμα αποκαλείται και Παράκλητος.
Παρόλα αυτά, κάποιοι αρχιερείς, όπως ο Μακεδόνιος, υποστήριξαν από τα πρωτοχριστιανικά ήδη χρόνια ότι το Άγιο Πνεύμα είναι κτίσμα-δημιούργημα του Θεού. Για να τους αντικρούσουν, οι Πατέρες της Εκκλησίας συνεκάλεσαν τη Δεύτερη Οικουμενική Σύνοδο το έτος 381, στην οποία δογμάτισαν το όγδοο άρθρο του «Συμβόλου της Πίστεως», που αποτελεί την ολοκλήρωση του Τριαδικού Δόγματος: ότι δηλαδή το Πνεύμα είναι «ομοούσιον τω Πατρί και τω Υιώ» και εκπορεύεται μόνο από τον Πατέρα: Μέχρι σήμερα, η Ορθόδοξη εκκλησία δέχεται την εκπόρευση μόνο από τον Πατέρα, ενώ κατά την Καθολική εκκλησία το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό. Η διαφορά αυτή είναι γνωστή ως filioque (λατ. «και εκ του Υιού»), και κατά την ορθόδοξη άποψη οι Ρωμαιοκαθολικοί υποβιβάζουν με τον τρόπο αυτό το Άγιον Πνεύμα. Η βιβλική βάση για το θέμα βρίσκεται στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, όπου ο Ιησούς λέγει στους μαθητές λίγο πριν από τη σύλληψή Του: «όταν δε έλθη ο Παράκλητος, ον εγώ πέμψω υμίν παρά του Πατρός, το Πνεύμα της Αληθείας, ό παρά του Πατρός εκπορεύεται, εκείνος μαρτυρήσει περί εμού» (Ιωάν. ιε΄ 26).
Τι είπε ο Χριστός
Από τη διδασκαλία του Χριστού προέρχεται το δόγμα ότι το Άγιον Πνεύμα είναι η τρίτη υπόσταση της Αγίας Τριάδας, η οποία συμπληρώνει την έννοια του ενός Θεού. Ο Χριστός είπε: «μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτά εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος», παρουσιάζοντας τα τρία πρόσωπα όμοια και αδιαίρετα ως προς το έργο της σωτηρίας του ανθρώπου.
Το υπόμνημα του Συναξαρίου:
Τη αύτη ήμερα, Δευτέρα της Πεντηκοστής, αυτό το Πανάγιον και ζωοποιόν και παντοδύναμον εορτάζομεν Πνεύμα, τον ένα της Τριάδος Θεόν, το ομότιμον και ομοούσιον και ομόδοξον τω Πατρί και τω Υίω.
Στίχοι
Πᾶσα πνοή, δόξαζε Πνεῦμα Κυρίου,
Δι’ οὗ πονηρῶν πνευμάτων φροῦδα θράση.
Τῇ ἐπιφοιτήσει τοῦ ἁγίου Πνεύματος, πρεσβείαις τῶν Ἀποστόλων σου, Χριστὲ ὁ Θεός, ἐλέησον ἡμᾶς. Ἀμήν.
Εμείς σήμερα πού γιορτάζουμε τη δική μας Πεντηκοστή, πρέπει να γνωρίζουμε ότι την ήμερα αυτή, όταν εορταζόταν η Πεντηκοστή των Εβραίων, ήλθε το Άγιο Πνεύμα στους Μαθητές του Χριστού.
Επειδή, λοιπόν, οι Άγιοι Πατέρες θεώρησαν καλό να ξεχωρίσουν τις γιορτές για να τιμήσουν με τον τρόπο αυτό το μεγαλείο του Παναγίου και Ζωοποιού Πνεύματος, γι’ αυτό την επομένη της Πεντηκοστής, την Δευτέρα, εορτάζουμε το Πανάγιο Πνεύμα, πού είναι μία υπόσταση της Αγίας Τριάδος.
Άγιο Πνέυμα και Ορθόδοξη Εκκλησία
Η Ορθόδοξη Εκκλησία επιτρέπει την απεικόνιση του Αγίου Πνεύματος μόνο σε δύο περιπτώσεις.
- Ως περιστερά στην απεικόνιση των Θεοφανείων
- Ως πύρινη γλώσσα στην απεικόνιση της Πεντηκοστής.
Η ημέρα της εορτής του Αγίου Πνεύματος είναι αργία σε πολλές χριστιανικές χώρες της υφηλίου. Στη χώρα μας αρχικά ήταν αργία μόνο για τους δημοσίους υπαλλήλους, μιας και το Άγιο Πνεύμα αποτελεί τον προστάτη τους, αλλά με την πάροδο του χρόνου επεκτάθηκε και σε πολλούς κλάδους του ιδιωτικού τομέα.
Την ημέρα του Αγίου Πνεύματος εορτάζουν οι εκκλησίες με την ονομασία Αγία Τριάδα.